Κωνσταντίνος Ακροπολίτης

1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης γεννήθηκε περί το 1250 στη Μικρά Ασία. Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια. Πατέρας του ήταν ο λόγιος, ιστοριογράφος και ανώτατος αξιωματούχος (μέγας λογοθέτης) Γεώργιος Ακροπολίτης. Η μητέρα του Ευδοκία ήταν γόνος της οικογένειας του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου (1259-1282). Eίχε ένα μικρότερο αδελφό ονόματι Μανουήλ, που έγινε γνωστός ως λόγιος και μοναχός με το όνομα Μελχισεδέκ. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης η οικογένεια του Ακροπολίτη εγκαταστάθηκε στην πρωτεύουσα. Ο Κωνσταντίνος ανατράφηκε στο στενό αυτοκρατορικό περιβάλλον. Για την εκπαίδευσή του φρόντισε ο πατέρας του και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Μιχαήλ.1 Στη συνέχεια μαθήτευσε κοντά σε επιφανείς λογίους της εποχής. Δάσκαλοί του υπήρξαν ο Γεώργιος Κύπριος (μετέπειτα πατριάρχης Γρηγόριος B΄, 1283-1289), ο Mανουήλ Oλόβωλος και πιθανώς ο Γεώργιος Παχυμέρης, και έλαβε την εξαιρετική για την εποχή μόρφωση που δινόταν στους γόνους των αριστοκρατικών οικογενειών.2

Παντρεύτηκε μέλος της οικογένειας των Τορνικίων, τη Μαρία Κομνηνή Τορνίκινα, πιθανώς κόρη του σεβαστοκράτορα Ιωάννη Tορνίκη, και απέκτησε τρία παιδιά: τη Θεοδώρα, ένα γιο που πέθανε το 1295 και άλλη μία κόρη. Στη συνέχεια μέσω επιγαμιών συνδέθηκε με την οικογένεια των Ταρχανειωτών και την αυτοκρατορική οικογένεια της Τραπεζούντας. Η κόρη του Θεοδώρα νυμφεύθηκε το γιο του Μιχαήλ Ταρχανειώτη, τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό, ο οποίος είχε τιμηθεί με το αξίωμα του πιγκέρνη. Η δεύτερη κόρη του παντρεύτηκε το γιο του αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Μεγάλου Κομνηνού (1280-1298)και της Ευδοκίας Τραπεζούντιας, το Μιχαήλ, μετέπειτα αυτοκράτορα Τραπεζούντας (1344-1349). Επί Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328) ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης διετέλεσε λογοθέτης του γενικού (1282-περί 1294) και αργότερα μέγας λογοθέτης (1294 ή 1305/1306-1321). Κατά πάσα πιθανότητα ο θάνατός του χρονολογείται λίγο μετά το 1321, καθώς σε συνοδικό έγγραφο του 1324 αναφέρεται ότι είχε ήδη πεθάνει.3

2. Πολιτική σταδιοδρομία

Επί της βασιλείας του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης τάχθηκε ενάντια στη φιλενωτική πολιτική του αυτοκράτορα, σε αντίθεση με τον πατέρα του Γεώργιο Ακροπολίτη και τον αδελφό του που συντάχθηκαν με τους φιλενωτικούς. Εξαιτίας της στάσης του δεν έτυχε της εύνοιας του αυτοκράτορα. Η ενεργή συμμετοχή του στη δημόσια ζωή ξεκίνησε μετά την ενθρόνιση του ανθενωτικού αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου το 1282. Το ίδιο έτος πιθανόν να διορίστηκε λογοθέτης του γενικού.4 Λίγο αργότερα, το 1285, συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις με τη Βενετία για την υπογραφή της συνθήκης μεταξύ των δύο πλευρών.5

Το 1294 πέθανε ο μέγας λογοθέτης Θεόδωρος Μουζάλωνας και το ίδιο έτος, ή λίγο αργότερα, κατά πάσα πιθανότητα ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης ανέλαβε τη θέση του, αξίωμα το οποίο διατήρησε μέχρι το θάνατό του.6

Στην κρίση που ανέκυψε λόγω του στασιαστικού κινήματος που συνδέθηκε με το στρατηγό Αλέξιο Φιλανθρωπηνό το 1295-1296 δεν είναι βέβαιο αν ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης τάχθηκε με το πλευρό των στασιαστών, όπως ο αδελφός του Μελχισεδέκ. Ωστόσο, πιθανόν λόγω του γεγονότος ότι ήταν συγγενής (πεθερός) του στασιαστή, έπεσε στη δυσμένεια του αυτοκράτορα.7 Μνημονεύεται στις πηγές ως μέγας λογοθέτης μέχρι το 1321. Τότε, όπως αναφέρει ο ιστορικός Ιωάννης Καντακουζηνός, «ὁ Ἀκροπολίτης ἦν Κωνσταντῖνος, μέγας λογοθέτης ὢν καὶ αὐτός...» ήταν μέλος μιας επιτροπής που διόρισε ο γηραιός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ προκειμένου να δικάσει το νέο αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄ (1328-1341). Στην επιτροπή συμμετείχαν επίσης ο Θεόληπτος Φιλαδελφείας, ο πατριάρχης Γεράσιμος (1320-1321), ο μέγας λογοθέτης Θεόδωρος Μετοχίτης, ο επί κανικλείου Νικηφόρος Χούμνος και ο ίδιος ο Καντακουζηνός. Αυτή είναι και η τελευταία αναφορά των πηγών στην ενεργή δράση του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη.8

3. Έργα και πνευματική παρουσία

Ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης, όπως και ο πατέρας του, υπήρξε λόγιος εγνωσμένης μόρφωσης και παραγωγικός συγγραφέας. Συμμετείχε ενεργά στην πνευματική ζωή, διατηρούσε στενές σχέσεις με επιφανείς ανθρώπους του πνεύματος και έμεινε περισσότερο γνωστός ως λόγιος και συγγραφέας παρά ως αξιωματούχος. Έχει διασωθεί σημαντικός αριθμός από τις επιστολές του (περίπου 200), από τις οποίες μόνο ένα μικρό τμήμα έχει εκδοθεί.9 Συνδεόταν φιλικά και αλληλογραφούσε με το Γεώργιο Κύπριο, το Νικηφόρο Χούμνο, το Θεόδωρο Υρτακηνό, το Μανουήλ Μοσχόπουλο, τη Θεοδώρα Ραούλαινα κ.ά.10 Το όνομά του μάλιστα αναφέρεται με σεβασμό σε επιστολές επιφανών λογίων, όπως ο Μάξιμος Πλανούδης.11

Συνέγραψε επίσης αρκετά έργα, μεταξύ των οποίων ιστορικά, ρητορικά, δύο διαθήκες, μύθους και κατά κύριο λόγο αγιολογικά. Το μεγαλύτερο μέρος των διασωθέντων έργων ωστόσο παραμένει αδημοσίευτο.12 Το βραχύ χρονικό με τίτλο Σύνοψις Ρωμαϊκής Ιστορίας ή αλλιώς Επιτομή αρχής των Ρωμαίων επικρατείας κακ τίνος κατάγονται και πώς Ρωμαίοι εκλήθησαν (αδημοσίευτο) καλύπτει την περίοδο από τη δημιουργία της Ρώμης έως το 1323. Παρ’ όλα αυτά το τελευταίο χρονολογημένο γεγονός είναι η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261.13 Η περίοδος μετά το 1261 παρουσιάζεται μόνο από έναν κατάλογο των αυτοκρατόρων με σύντομα και αποσπασματικά ιστορικά σχόλια και κατά πάσα πιθανότητα είναι προσθήκη μεταγενέστερου ανώνυμου συγγραφέα.

Από τα ρητορικά έργα διασώζονται ένα Εγκώμιο στην πόλη της Νίκαιας και μία Ομιλία για τον Ιωάννη τον Ελεήμονα το Νεότερο. Σημαντικά ιστορικά στοιχεία για την εποχή, αλλά και προσωπογραφικές πληροφορίες για τον Κωνσταντίνο Ακροπολίτη και την οικογένειά του περιέχονται στις δύο διαθήκες του,14 καθώς επίσης και στον τυπικό ή «διαθητικό λόγο» «Εις την ανακαίνισιν του ναού του Κυρίου ημών αναστάσεως», όπου αναφέρεται ως ανακαινιστής της μονής της Αναστάσεως, την οποία ανοικοδόμησε μαζί με τον πατέρα του, και τονίζεται ότι ανέγειρε στη μονή ένα ναό αφιερωμένο στον άγιο Λάζαρο.15

Ιδιαίτερη και σημαντικότερη ενότητα αποτελούν τα αγιολογικά έργα: βίοι αγίων σε μορφή εγκωμιαστικών λόγων,16 συναξάρια και μαρτυρολόγια για 29 αγίους, χάρη στους οποίους ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης προσονομάστηκε Νέος Μεταφραστής. Πλην του Εγκωμίου του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα του Νεότερου οι υπόλοιποι Βίοι αφορούν αγίους της Πρώιμης και της Μέσης Βυζαντινής περιόδου.17 Τέλος, ο Ακροπολίτης συνέγραψε μικρότερα και σημαντικά σχόλια σε βυζαντινούς θρύλους και μύθους. Αξιομνημόνευτα είναι επίσης τα σχόλια και οι παρατηρήσεις που έκανε για το βυζαντινό σατιρικό έργο του 12ου αιώνα Τιμαρίων,18 για το οποίο εξέφρασε δριμύτατη κριτική θεωρώντας το ασύμβατο με το χριστιανικό ήθος.19

Ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης και η σύζυγός του Μαρία είχαν αφιερώσει μια εικόνα στη Θεοτόκο Οδηγήτρια. Στο κάτω μέρος της επένδυσης της εικόνας, η οποία σήμερα βρίσκεται στην Πινακοθήκη Tretyakov της Μόσχας, απεικονίζονται τα πρόσωπα των δύο αφιερωτών.20



1. Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 249.

2. Constantinides, C.N., Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (Nicosia 1982), σελ. 38-42.

3. Miklosich, F. – Müller, J., Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana 1 (Vienna 1890), σελ. 102-104. Το γεγονός ότι η τελευταία μνεία του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη ως μεγάλου λογοθέτη ανάγεται στο 1321 έχει αποτελέσει για αρκετούς μελετητές βάση να χρονολογούν το θάνατό του το ίδιο έτος: Εγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού 1 (1996), σελ. 195 βλ. λ. «Ακροπολίτης Κωνσταντίνος» (Α. Σαββίδης). Επικρατέστερη ωστόσο είναι η άποψη ότι ο θάνατός του τοποθετείται το 1324 ή λίγο νωρίτερα. Πρβλ. Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 253.

4. Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, στο Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 249. Στη χρονολόγηση αυτή οδηγεί το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης ως λογοθέτης του γενικού είχε στείλει επιστολές προς το Γεώργιο Κύπριο, πριν από την εκλογή του τελευταίου ως πατριάρχη το 1283. Πρβλ. Guillland, R., “Les Logothètes. Études sur l’histoire administrative de l’Empire Byzantin”, στο Révue des Études byzantines 29 (1971), σελ. 108-109. Για τη συνθήκη του 1285, που υπογράφτηκε από τον Ανδρόνικο Β΄ στο παλάτι των Βλαχερνών, βλ. Nicol, D.M., Byzantium and Venice. A study in diplomatic and cultural relations (Cambridge 1988), σελ. 213-215.

5. Ανάμεσα στις υπογραφές της βυζαντινής αποστολής διακρίνεται ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης να τιτλοφορείται «οικείος, λογοθέτης του γενικού», πρβλ. Dölger, F., Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches, von 1282-1341, 5 (München – Berlin 1960), αρ. 2104, σελ. 7.

6. Στην παλιότερη έρευνα επικρατούσε η άποψη ότι ο διορισμός του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη στο αξίωμα του μεγάλου λογοθέτη πρέπει να χρονολογηθεί το 1294. Πρβλ. Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, στο Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 249. Όπως επισημαίνει όμως ο Guillland, στις πηγές δεν υπάρχουν βέβαιες ενδείξεις για τη χρονολογία του διορισμού: Guillland, R., “Les Logothètes. Études sur l’histoire administrative de l’Empire byzantin", στο Revue des Études Βyzantines 29 (1971), σελ. 108-109. Τελευταία, οι περισσότεροι ερευνητές υιοθετούν την άποψη ότι ο Κωνσταντίνος ανέλαβε μέγας λογοθέτης το 1305/1306: Πρβλ. Trapp, E. (επιμ.), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit (Wien 1976-1995), αρ. 520· The Oxford Dictionary of Byzantium 1 (1991), σελ. 49, βλ. λ. “Akropolites Constantine” (A.M. Talbot).

7. Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, στο Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 249-250. Για την επανάσταση του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού βλ. Νικηφόρος Γρηγοράς, Historiae Byzantinae I, Shopen, L. (επιμ.) (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829-1855), σελ. 195-202.

8. Πρβλ. Ιωάννου Καντακουζηνού, Ιστοριών Βιβλία Δ΄, Shopen, L. (επιμ.), Ioannis Cantacuzeni ex imperatoris, Historiarum libri IV 1 (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1828), σελ. 67-68.

9. Για την επιστολή αρ. 143 που απευθύνεται στον Αθανάσιο Γ΄ Ιεροσολύμων (1309-1316/1317) βλ. Kotzabassi, S., “Zum Empfänger des 143. Briefes des Konstantinos Akropolites”, Byzantinische Zeitschrift 89 (1996), σελ. 55-57.

10. Πρβλ. βιβλιογραφικές παραπομπές στο Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, στο Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 256.

11. Πρβλ. Μαξίμου Πλανούδη, Επιστολαί, Treu, M. (επιμ.), Maximi monachi Planoudis, Epistulae (Breslau 1890, ανατ. Amsterdam 1960), αρ. 94.

12. Για τα αδημοσίευτα έργα και τις εκδόσεις μέχρι το 1965 βλ. Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, στο Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 254-256.

13. Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 256, σημ. 26.

14. Οι δύο διαθήκες αφορούν την περιουσία του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη, την οποία κληροδότησε στις κόρες του και τα εγγόνια του. Πρβλ. Treu, M., «Νέος κώδιξ των έργων του Κωνσταντίνου Ακροπολίτου», στο Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος 4 (Αθήνα 1892), σελ. 48-50.

15. Πρβλ. Talbot, A-M. (επιμ.-μτφρ.), “Testament of Constantine Akropolites for the Monastery of the Resurrection (Anastasis) in Constantinople”, στο Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments 4 (Dumbarton Oaks Studies 35, Washington 2000), αρ. 46, σελ. 1374-1382.

16. Πρβλ. Delehaye, H., “Constantini Acropolitae, hagiographi byzantini, epistolarum manipulus”, Analecta Bollandiana 51 (1933), σελ. 263-284.

17. Βλ., για παράδειγμα, το έργο του Λόγος εις τον όσιον και θαυματουργόν Ζωτικόν: Miller, T.S., “The Legend of Saint Zotikos according to Constantine Akropolites”, Analecta Bollandiana 112 (1994), σελ. 339-376.

18. Τιμαρίων ή Περί των κατ’ αυτόν παθημάτων, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Π. Βλαχάκος (Θεσσαλονίκη 2001).

19. Πρβλ. Hunger, H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών 2 (Αθήνα 1992), σελ. 571-572· The Oxford Dictionary of Byzantium 1 (1991), σελ. 49, βλ. λ. “Akropolites Constantine” (A.M. Talbot).

20. Πρβλ. Nicol, D.M., “Constantine Akropolites. A Prosopographical Note”, Dumbarton Oaks Papers 19 (1965), σελ. 257, εικ. 1.