1. Καταγωγή και μυθολογία

Ο Βύζας ήταν μυθικός ήρωας. Κατά μια εκδοχή, θεωρείται γιος του βασιλιά Νίσου από τα Μέγαρα.¹ Σύμφωνα όμως με μια άλλη εκδοχή, ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Κερόεσσας, της κόρης της Ιούς και του Δία, την οποία η μητέρα της τη γέννησε στο Κέρας, δηλαδή στον Κεράτιο κόλπο. Ορισμένες εκδοχές αυτού του μύθου αναφέρουν ότι ο Βύζας δεν ανατράφηκε από τη μητέρα του, αλλά από μια ναϊάδα, τη Βυζία.² Τρίτη εκδοχή θέλει το Βύζαντα γιο της νύμφης Σεμέστρας.³

Περισσότερες από μία εκδοχές αναφέρουν ότι παντρεύτηκε αργότερα τη Φιδάλεια, κόρη του Θράκα βασιλιά Βαρβύζου ή Βαρβύσιου. Αρκετές αναφέρουν ότι ο Βύζας και η Φιδάλεια διεξήγαν δύσκολους αγώνες εναντίον σκυθικών και θρακικών φύλων. Επίσης πολέμησαν εναντίον του αδελφού του Βύζαντα, του Στοίβου. Οι σύγχρονοι αναγνώστες και ερευνητές δεν πρέπει ωστόσο να ξεχνούν ότι οι μυθολογικές εκδοχές συχνά αποτελούν προσπάθειες ετυμολογικής ερμηνείας τοπωνυμίων.

2. Ο Βύζας ιδρυτής του Βυζαντίου

Τον 7ο αι. π.Χ. οι ελληνικές πόλεις συναγωνίζονταν για την επέκταση του δικτύου αποικιών τους. Τα Μέγαρα, ως δωρική αποικία, είχαν αποδυθεί με τη σειρά τους σε μια τέτοια επεκτατική προσπάθεια.

Σύμφωνα λοιπόν με τον επικρατέστερο ίσως μύθο, ο βασιλιάς Νίσος είχε αποστείλει πρεσβεία στο μαντείο των Δελφών για να ρωτήσει πού θα έπρεπε να κατευθυνθεί ο γιος του και μελλοντικός οικιστής, ο Βύζας. Το μαντείο συμβούλεψε το Βύζαντα να εγκατασταθεί απέναντι «από την πόλη των τυφλών». Φτάνοντας στο σημείο όπου η Προποντίδα συναντά το Βόσπορο, ο Βύζας αντιλήφθηκε τι του είχε πει το μαντείο. Η τοποθεσία απέναντι από τη Χαλκηδόνα συνδύαζε μοναδικά τοπογραφικά χαρακτηριστικά: στο σημείο αυτό ο Βόσπορος, που συνέδεε τον Εύξεινο Πόντο με την Προποντίδα και τελικά με το Αιγαίο και τη Μεσόγειο, σχημάτιζε έναν εξαιρετικά προφυλαγμένο κόλπο, τον Κεράτιο. Από ξηράς η τοποθεσία προφυλασσόταν από υψώματα, ενώ τα νερά που κυλούσαν σε χειμάρρους και ποταμούς εξασφάλιζαν την ύδρευση. Επιπλέον η βλάστηση ήταν πλούσια, ιδιαίτερα σε ψηλά δέντρα που πρόσφεραν πολύτιμη ξυλεία για την οικοδομική και τη ναυπηγική. Ο Βύζας θεώρησε πως οι κάτοικοι της γειτονικής Χαλκηδόνας πρέπει να ήταν οι «τυφλοί» που παραγνώρισαν τα μοναδικά προνόμια της θέσης αυτής και προχώρησε στην ίδρυση του Βυζαντίου, της πόλης στην οποία έδωσε το όνομά του. Ως χρονολογία ίδρυσης της πόλης θεωρείται το 667 π.Χ.

Οι ίδιοι οι κάτοικοι του Βυζαντίου υιοθέτησαν πλήρως αυτόν τον ιδρυτικό μύθο και θεωρούσαν το Βύζαντα οικιστή τους. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο κόπηκαν νομίσματα με τη μορφή του.⁴ Ο Ησύχιος επίσης αναφέρει ότι υπήρχε και άγαλμα του Βύζαντα και της Φιδάλειας σε περίοπτη θέση της πόλης, το οποίο ήταν έργο της Ύστερης Κλασικής ή της Πρώιμης Ελληνιστικής περιόδου.⁵