1. Γέννηση – σπουδές – διδασκαλία

Ο Δανιήλ (κοσμικό όνομα Δημήτριος) Φιλιππίδης γεννήθηκε πιθανότατα ανάμεσα στα έτη 1750-1755 στις Μηλιές του Πηλίου. Η οικογένειά του ήταν από τις «πρώτες» της πόλης, ενώ ξαδέλφια του ήταν οι, επίσης λόγιοι, Άνθιμος Γαζής και Γρηγόριος Κωνσταντάς. Τα πρώτα γράμματα διδάχθηκε στις Μηλιές από τον τοπικό δάσκαλο, ιερομόναχο Άνθιμο παπά-Πανταζή.¹

Ο Δημήτριος χειροτονήθηκε ιερομόναχος το 1779 και από τότε άρχισε μία σειρά περιπλανήσεων προκειμένου να αποκτήσει ευρύτερη μόρφωση. Αρχικά μαθήτευσε στην Αθωνιάδα, αλλά το χαμηλό επίπεδο των σπουδών εκεί μετά την αποχώρηση του Ευγένιου Βούλγαρη τον απογοήτευσε και ήδη το 1779 βρισκόταν στη Χίο, στη Σχολή του Αγίου Μηνά. Ένα χρόνο αργότερα, παρακολούθησε μαθήματα στην Ηγεμονική Ακαδημία στο Βουκουρέστι, με καθηγητές αξιόλογους λογίους, όπως ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης. Ο Φιλιππίδης έμεινε στο Βουκουρέστι μέχρι το 1784 ενώ αργότερα δίδαξε στην Ηγεμονική Ακαδημία του Ιασίου, πιθανότατα για μικρό χρονικό διάστημα (1784-1786).²

Κατά τη διαμονή του στη Βλαχία ιδιαίτερα σημαντική στάθηκε για την πνευματική διαμόρφωση του Φιλιππίδη, για τις καινοτόμες γλωσσικές ιδέες του και το ενδιαφέρον για τη γαλλική σκέψη, η γνωριμία του με το Δημήτριο Καταρτζή, «πατριάρχη» των λογίων στη Βλαχία, εξαιρετικά αξιόλογο στοχαστή με πολύπλευρη, ευρωπαϊκή και ανατολική, παιδεία.³

Σημαντικότερη καμπή ωστόσο για τη συγκρότηση της φιλοσοφικής και επιστημονικής σκέψης του Φιλιππίδη φαίνεται ότι στάθηκε η διαμονή του στο Παρίσι (1790-1794). Στην πρωτεύουσα της Γαλλίας είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει μαθήματα σημαντικών επιστημόνων, όπως ενδεικτικά του αστρονόμου Lalande, ενώ εκεί συνδέθηκε ιδιαίτερα με το γεωγράφο Barbié du Bocage, που παρέμεινε στενός φίλος του για πολλά χρόνια.⁴

Ο Φιλιππίδης εγκατέλειψε το Παρίσι το 1794, πιθανότατα λόγω και της βίαιης εξέλιξης της Γαλλικής Επανάστασης που τον απογοήτευσε, και έφτασε στις Μηλιές το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου.⁵ Μετά από μια σειρά μετακινήσεων εγκαταστάθηκε στα 1796 εκ νέου στο Ιάσιο, στο σπίτι του μεγάλου βογιάρουGheorghe Balş, ως οικοδιδάσκαλος των γιων του, ασχολούμενος παράλληλα με τη μετάφραση και τη συγγραφή.⁶ Για ένα μικρό χρονικό διάστημα (1803-1806) δίδαξε, παρά τις αντιρρήσεις συντηρητικών παραγόντων του Ιασίου, στην Ηγεμονική Ακαδημία, χάρη και στην υποστήριξη του ηγεμόνα Αλέξανδρου Μουρούζη που φιλοδοξούσε να αναδιοργανώσει τη σχολή και να βελτιώσει το επίπεδό της.⁷

Το 1810 πραγματοποίησε ένα δεύτερο ταξίδι στο Παρίσι, όπου και έμεινε μέχρι το 1812. Κατά τη διαμονή του στην πρωτεύουσα της Γαλλίας οξύνθηκαν και οι σχέσεις του με τον Αδαμάντιο Κοραή, πιθανότατα λόγω διαφορών σε γλωσσικά και φιλοσοφικά ζητήματα. Στα επόμενα χρόνια (1812-1815) έμεινε στο Κισινιέφ (Chişinău) της Μολδαβίας ως βοηθός του λόγιου μητροπολίτη Bănulescu-Bodoni, και αργότερα (1815-1818) στη Λειψία προκειμένου να φροντίσει την έκδοση των βιβλίων του. Επέστρεψε στο Ιάσιο το 1818 και έμεινε στην οικία των Balş.

Λίγες πληροφορίες γνωρίζουμε για τα τελευταία χρόνια της ζωής του Φιλιππίδη, όπου φαίνεται ότι διατηρούσε σχετικά περιορισμένες επαφές με παλαιούς φίλους και συνεργάτες του. Πάντως, έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας το 1819, αλλά δεν επέστρεψε στην Ελλάδα, παρά την πρόσκληση του λόγιου Νεόφυτου Δούκα. Πέθανε ξεχασμένος στο Bălţi, μία μικρή πόλη της Βεσσαραβίας στις αρχές του Νοεμβρίου του 1832.⁸

2. Συγγραφικό έργο

Η συγγραφή ήταν αναμφίβολα ο τομέας όπου κυρίως διακρίθηκε ο Δανιήλ Φιλιππίδης. Το έργο του χαρακτηρίζεται για την ποικιλία του, καθώς αποτελείται τόσο από πρωτότυπα γεωγραφικά και ιστοριογραφικά πονήματα, όσο και από μεταφράσεις σπουδαίων κειμένων της ευρωπαϊκής επιστήμης και φιλοσοφίας.

2.1. Γεωγραφία Νεωτερική

Στα 1791 οι Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς εξέδωσαν στη Βιέννη τον πρώτο τόμο της Γεωγραφίας Νεωτερικής, που περιλάμβανε περιγραφή της Ευρώπης. Η Γεωγραφία αποτελεί ένα από τα πλέον καινοτόμα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, χάρη στην πρωτοποριακή εφαρμογή νέων γεωγραφικών μεθόδων, που έδιναν έμφαση στην αυτοψία, καθώς και στη χρήση των καλύτερων ευρωπαϊκών εγχειριδίων. Αλλά και οι ιδέες που εκφράζονταν ήταν εξαιρετικά κριτικές, κάποτε μάλιστα προσέγγιζαν και τον αντικληρισμό.⁹

Το νεωτερικό πνεύμα της Γεωγραφίας εκφραζόταν άλλωστε εναργέστατα και από τη χρήση μιας ζωντανής και εύπλαστης «λαϊκής» γλώσσας, που ελάχιστους δεσμούς είχε κρατήσει με τον «καθαρεύοντα» λόγο που χρησιμοποιούσαν οι περισσότεροι λόγιοι. Αξίζει να σημειωθεί πάντως ότι η γλωσσική μορφή του έργου απογοήτευσε ακόμη και το Δημήτριο Καταρτζή, πνευματικό «πατέρα» των Δημητριέων, ενώ και ο ίδιος ο Φιλιππίδης - χωρίς ποτέ να απαρνηθεί ρητά τη γλώσσα του κειμένου - δε χρησιμοποίησε ποτέ πια τόσο «δημώδη» λόγο.¹⁰

2.2. Μεταφράσεις

Ως τυπικός εκπρόσωπος του διαφωτισμού ο Φιλιππίδης έδινε μεγάλη βαρύτητα στη μετάφραση ευρωπαϊκών βιβλίων για τις θετικές επιστήμες. Μετέφρασε συνεπώς τη Φυσική του Brisson, που έμεινε ανέκδοτη καθώς και την Αστρονομία του Lalande, που εκδόθηκε, σε δύο τόμους, στη Βιέννη το 1803.¹¹

Πέρα όμως από επιστημονικά εγχειρίδια ο Φιλιππίδης ασχολήθηκε συστηματικά και με τη μετάφραση φιλοσοφικών κειμένων. Τα κείμενα που μετέφρασε καταδεικνύουν τη βαθιά γνώση που είχε για την πορεία του φιλοσοφικού στοχασμού στην Ευρώπη. Το 1801 εκδόθηκε στη Βιέννη ένα κλασικό κείμενο του Γαλλικού Διαφωτισμού, η Λογική του Κοντιγιάκ (Condillac), ενώ στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Μηλιώτης λόγιος μετέφρασε πολλά αποσπάσματα του Kant όντας μαζί με τον Κούμα ένας από τους πρώτους Έλληνες διαφωτιστές που πλησίασαν τη σκέψη του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου.¹²

2.3. Το ιστοριογραφικό έργο του Φιλιππίδη

Ο Φιλιππίδης ασχολήθηκε συστηματικά με την ιστοριογραφία κατά τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του. Συγκεκριμένα στα 1816 εξέδωσε στη Λειψία την Ιστορία της Ρουμουνίας και το Γεωγραφικόν της Ρουμουνίας.

Στα έργα που αφιέρωσε στην ιστορία της Ρουμανίας ο Μηλιώτης λόγιος φαίνεται να έχει αφομοιώσει τη σκέψη διαφόρων Ρουμάνων διανοουμένων, τόσο των Ηγεμονιών της Βλαχίας και της Μολδαβίας όσο και της Τρανσυλβανίας, αναφορικά με την εθνογένεση και το ιστορικό παρελθόν των Ρουμάνων, αποδεχόμενος τις πρωτοεθνικιστικές αντιλήψεις αυτών των στοχαστών. Συνεπώς, εξετάζει την ιστορία και των τριών ηγεμονιών αποδεχόμενος την ιστορική τους ενότητα ενώ υπερασπίζεται τα «δίκαια» των Ρουμάνων έναντι κυρίως Γερμανών ιστορικών.¹³ Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «Ρουμανία», γεγονός που επισημάνθηκε επανειλημμένα από τη ρουμανική ιστοριογραφία.¹⁴

Πάντως είναι αξιοσημείωτο ότι οι Έλληνες διανοούμενοι, κυρίως μάλιστα εκείνοι του Λόγιου Ερμή κράτησαν μία σαφώς αρνητική στάση έναντι των ιστοριογραφικών μελετών του Φιλιππίδη, καθώς θεωρούσαν ότι αφενός το «γένος» είχε ανάγκη άλλων συνθέσεων, κυρίως εθνικής ιστορίας, και αφετέρου επειδή πίστευαν ότι η γλώσσα του Μηλιώτη λογίου ήταν «πεποιημένη».¹⁵

3. Αποτίμηση

Ο Φιλιππίδης ήταν μία ξεχωριστή προσωπικότητα ανάμεσα στη χορεία των Ελλήνων διαφωτιστών λογίων. Αναμφίβολα προικισμένος και εξαιρετικά μορφωμένος τόσο στις θετικές επιστήμες, όσο και στις ανθρωπιστικές, ήταν ταυτόχρονα μία «δύσκολη» φυσιογνωμία, που δεν είχε στενές φιλίες.

Η ελληνική λογιοσύνη, μολονότι είχε κρίνει εξαιρετικά θετικά τη Γεωγραφία του Φιλιππίδη κράτησε εντελώς αρνητική στάση έναντι των ιστοριογραφικών πονημάτων του Μηλιώτη λογίου και γενικότερα θεωρούσε ότι αυτός δε βοήθησε όσο θα μπορούσε στην προαγωγή της ελληνικής παιδείας. Αντίθετα, οι Ρουμάνοι λόγιοι, τουλάχιστον από τις αρχές του 20ού αιώνα, επισήμαναν την πρωτοτυπία της σκέψης του και την πρωιμότητα του όρου «Ρουμουνία» που χρησιμοποίησε ο Έλληνας λόγιος.