1. Βίος

Όπως γράφει και ο ίδιος στην «αυτοβιογραφική» ελεγεία της εξορίας του (Tristia 4.10), ο Οβίδιος (Publius Ovidius Naso), «αυτός ο παιγνιώδης ποιητής των τρυφερών ερώτων» γεννήθηκε το 43 π.Χ. [το έτος «που οι δύο ύπατοι» –Αύλος Χίρτιος (Aulus Hirtius)¹ και Γ. Βίμπιος Πάνσα Καιτρονιανός (C. Vibius Pansa Caetronianus)²– «έπεσαν θύματα της σφοδρότητας της ίδιας μοίρας», στις μάχες κοντά στη Μούτινα (Mutina)],³ στις 20 Μαρτίου («μια ημέρα από τις ιερές για την αρματωμένη Αθηνά, που στη μάχη πρώτη θέλει στο αίμα να βαφτεί»). Η ιδιαίτερη πατρίδα του (patria), το Σούλμο –μια πόλη που βρισκόταν στους Παιλιγνούς στα Απένινα όρη, «μια χώρα πλούσια σε παγωμένα ρυάκια»,⁴ σε απόσταση 90 μιλίων από τη Ρώμη, στο δρόμο για το Κορφίνιο (Corfinium)⁵–, ανήκε στους Ιταλούς συμμάχους (socii) που ηττήθηκαν το 90 π.Χ.⁶

Έχοντας καταγωγή από οικογένεια ιππέων, ο Οβίδιος και ο μεγαλύτερος αδερφός του στάλθηκαν στη Ρώμη για σπουδές: ένας συμφοιτητής του, ο πατέρας του στωικού φιλοσόφου Σενέκα,⁷ καταγράφει στην ανθολογία ρητορικών γυμνασμάτων του (Controversiae 2.2.8) το ταλέντο του μέλλοντα ποιητή (comptum et decens et amabile) , μαθητή του Αρέλλιου Φύσκου (Arellius Fuscus)⁸ και του Μάρκου Πόρκιου Λάτρωνα (M. Porcius Latro).⁹ Όπως συνέβαινε με όλους τους νέους που ανήκαν στη ρωμαϊκή ελίτ, τα τελευταία χρόνια της εφηβείας του ταξίδεψε στην Αθήνα, τη Μικρά Ασία (Tristia 1.2.77-78) και τη Σικελία (Pontica 2.10.21-29) και του αποδόθηκαν οι πρώτες τιμές που συνδέονταν με την πολιτική σταδιοδρομία ενός Ρωμαίου (cursus honorum).¹⁰

Παρά την αντίθεση του πατέρα του, ο Οβίδιος εγκατέλειψε την πολιτική σταδιοδρομία του και επέλεξε την ποίηση. Το εξαιρετικό ταλέντο του («που μετατρέπει σε στίχο ό,τι και αν προσπαθώ να γράψω ») διασφάλισε την είσοδο του νεαρού από το Σούλμο στους κύκλους του Μ. Βαλέριου Μεσσάλα Κορβίνου (M. Valerius Messalla Corvinus)¹¹ και τον έφερε σε επαφή με τους μεγαλύτερους Λατίνους ποιητές της εποχής. Στους στίχους του Οβίδιου αναφέρονται οι ελεγειογράφοι Γ. Κορνήλιος Γάλλος (C. Cornelius Gallus),¹² Σέξτος Προπέρτιος (Sextus Propertius)¹³ και Άλβιος Τίβουλλος (Albius Tibullus),¹⁴ οι ήδη διάσημοι Π. Βιργίλιος Μάρων (P. Vergilius Maro) και Κ. Οράτιος Φλάκκος (Q. Horatius Flaccus), αλλά και κάποιοι λιγότερο γνωστοί στους σύγχρονους αναγνώστες ποιητές, όπως ο Αιμίλιος Μάκερ (Aemilius Macer),¹⁵ ο Ποντικός (Ponticus)¹⁶ και οΒάσσος (Bassus).¹⁷ Όντας ήδη γνωστός στους κύκλους της ελίτ της ρωμαϊκής κοινωνίας για τα ερωτικά ελεγειακά ποιήματά του (Amores, Ars amandi, Remedia amoris, Medicamina faciei feminae), ο Οβίδιος είχε μόλις ολοκληρώσει τα δεκαπέντε βιβλία των Μεταμορφώσεων (Metamorphoses) και τα πρώτα βιβλία του Ημερολογίου (Fasti),όταν εξορίστηκε από την αγαπημένη του Ρώμη. Η τρίτη του σύζυγος¹⁸ και πολλοί επώνυμοι και ανώνυμοι φίλοι ή εχθροί είναι οι παραλήπτες των ελεγειακών επιστολών που έστελνε από τους Τόμους (Tomis, σημ. Κωστάντζα), οι οποίες και έχουν συγκεντρωθεί υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες στα πέντε βιβλία των Ασμάτων θλιβερών (Tristia) και τα τέσσερα των Επιστολών από τον Πόντο (Pontica).

Οι λόγοι για την εξορία του στη δυτική ακτή του Εύξεινου Πόντου αποτελούν ένα από τα πλέον διαμφισβητούμενα ζητήματα στην ιστορία της κλασικής φιλολογίας: μια σειρά εξηγήσεων έχουν προταθεί από το Μεσαίωνα¹⁹ μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Αυτές κυμαίνονται από το ανήθικο περιεχόμενο του αριστουργήματος του (Ars amatoria, που είχε ήδη δημοσιευτεί το 1 π.Χ.-1 μ.Χ.) καθώς και σε ένα "error", (όπως λέει ο ίδιος ο Οβίδιος, δηλαδή σφαλερή ή απερίσκεπτη ενέργεια η οποία έθιξε τον Αύγουστο)²⁰ μέχρι τις υποτιθέμενες μοιχείες, πολιτικές συνωμοσίες και εικασίες για φόνους ή πρόσφατα τις ευφάνταστες θεωρίες που υποστηρίζουν πως ο ποιητής δοκίμασε μία «κατά φαντασία εξορία» και δεν είχε φύγει ποτέ από τη Ρώμη.²¹Έχοντας σταλεί στους Τόμους ως relegatus (που σημαίνει ότι διατήρησε την ιδιότητα του πολίτη και την περιουσία του) το 8 μ.Χ., συνεχίζει να γράφει τις ελεγειακές επιστολές του τουλάχιστον μέχρι το 16 μ.Χ. Δε γνωρίζουμε πολλά για το τέλος της ζωής του το 17 μ.Χ. (όπως καταγράφεται στο Χρονικό του Ιερώνυμου). Πράγματι, εκτός από το Σενέκα τον Πρεσβύτερο και το γιο του, Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, οι πρώτοι που αναφέρονται στο έργο του Οβίδιου είναι ο Μαρτιάλης και ο Κοϊντιλιανός, αρκετές δεκαετίες μετά το θάνατό του.²²

2. Έργο

MEDEA: Η Μήδεια, χαμένη τραγωδία γραμμένη στα πρώτα χρόνια της ποιητικής σταδιοδρομίας του, αναφέρεται από τον Κορνήλιο Τάκιτο (Cornelius Tacitus – Dialogus de oratoribus 12), το Μ. Φάβιο Κοϊντιλιανό (M. Fabius Quintilianus – Institutio Oratoria, Η παιδεία ενός ρήτορα 10.1.98), ενώ και ο ίδιος ο Οβίδιος αναφέρεται ακροθιγώς σε αυτή (Έρωτες, Amores 2.18.13-14 και 3.1). Πολλές όψεις της συναρπαστικής προσωπικότητάς του διαφαίνονται στα έργα Ηρωίδες (Heroides 6 και 12), Μεταμορφώσεις (Metamorphoses βιβλίο 7) και Άσματα Θλιβερά ή Τα πένθιμα (Tristia 3.8.3-4· 3.9).

AMORES:Το έργο Έρωτες είναι μια αυτοβιογραφική, ελεγειακή ανθολογία σε πέντε αρχικά τόμους, που δημιουργήθηκε την περίοδο 25-16 π.Χ.²³ Η αποπλάνηση, ο έρωτας και η φιλία είναι τα κεντρικά θέματα αυτών των ποιημάτων που προάγουν την παράδοση της λατινικής ερωτικής ελεγείας και ορισμένες φορές καταλήγουν στην παρωδία μοτίβων, καταστάσεων και λογοτεχνικών ειδών. Οι πιο πολλές ελεγείες αφηγούνται την ιστορία των σχέσεων του ποιητή με μια γυναίκα με το ψευδώνυμο Κορίνα, που παραπέμπει στη διάσημη ποιήτρια από τη Βοιωτία. Είναι, ωστόσο, σαφές ότι εδώ δεν πρόκειται για ένα απλό ποιητικό ψευδώνυμο ή μια πρόφαση ερωτικής έμπνευσης, όπως γενικά συμβαίνει στην περίπτωση της Λεσβίας (=Κλαύδια) του Κάτουλλου (Catullus), της Δήλιας του Τίβουλλου (Tibullus) ή της Σύνθιας του Προπέρτιου (Propertius). Η Κορίνα του Οβίδιου είναι κάτι παραπάνω από ένας ερωτικός/σεξουαλικός σύντροφος. Αποτελεί όχημα για αισθηματικά και λογοτεχνικά παιχνίδια στα οποία ο καινοτόμος νεαρός ποιητής διαπρέπει.

EPISTULAE HEROIDUM: Το έργο Επιστολές Ηρωίδων, 15 επιστολικές πραγματείες στις οποίες ο ευαίσθητος ποιητής δανείζει τη φωνή του σε μυθολογικές (Πηνελόπη, Βρισηίς, Διδώ, Ερμιόνη, Αριάδνη κ.ά.)και ιστορικές (Σαπφώ) μορφές. Η αυθεντικότητα των πέντε «διπλών ηρωίδων»(π.χ.Πάρις – Ελένη) που ολοκληρώνουν την ανθολογία είχει αμφισβητηθεί παλαιότερα, αλλά οι πιο πρόσφατοι κριτικοί τις θεωρούν γνήσιες.²⁴ Αυτές οι ερωτικές επιστολές, που παρουσιάζονται από τον Οβίδιο ως νέο λογοτεχνικό είδος (Ars 3.346), έχουν άμεσο προηγούμενο στη λατινική γραμματεία στο έργο του Προπέρτιου (4.3) και φέρνουν στο νου πηγές έμπνευσης τόσο διαφορετικές όσο οι κατάλογοι του Ησίοδου, οι τραγικοί μονόλογοι του Ευριπίδη και οι παραινετικοί λόγοι (suasoriae) των σχολών ρητορικής της εποχής.

ARS AMANDI ή ARS AMATORIA:Η Τέχνη του Έρωτα μεταμορφώνει τα ερωτικά πρότυπα ορισμένων ελεγειακών μορφών (π.χ.Τίβουλλος 1.4.75-80, 1.5.47 κ.ε.· Προπέρτιος 4.5· Οβίδιος, Amores 1.8) σε ένα εγχειρίδιο που θυμίζει ως προς το περιεχόμενό του την «πορνογραφική» Φιλαινίδα (POxy 39.2891), αλλά ως προς τη μορφή του ολόκληρη τη διδακτική παράδοση του Ησίοδου, των λόγιων ελληνιστικών ποιητών, όπως ο Νίκανδρος και ο Άρατος, και των Ρωμαίων προδρόμων, όπως ο Λουκρήτιος και ο Βιργίλιος)· ο «ερωτικός» ποιητής καθίσταται πλέον «ενδιάμεσος» (Ars Amandi 1.7, ego sum praeceptor Amoris)που διδάσκει τον έρωτα όπως κάποιος άλλος διδακτικός ποιητής θα δίδασκε την τέχνη του πολέμου, του κυνηγιού ή τη γεωργία. Πάμπολλες μυθολογικές μνείες και παραπομπές στα ευχάριστα μνημεία της πόλης διανθίζουν τις συμβουλές που παρέχει προς τους άντρες (βιβλία 1-2) και τις γυναίκες (βιβλίο 3).

REMEDIA AMORIS:Tα Αντιφάρμακα του έρωτα καμώνεται ότι είναιη επίσημη άρνηση (retractatio) της Τέχνης του Έρωτα (Ars)· στην ουσία πρόκειται για μια δεύτερη Ars Amandi, εμπλουτισμένη και γραμμένη στο ίδιο λεπτό στιλ διφορούμενης παρωδίας του Οβίδιου.²⁵

MEDICAMINA FACIEI FEMINAE: Τα Καλλυντικά του γυναικείου προσώπου είναι ένα διδακτικό ποίημα που ανακαλεί στη μνήμη τη λόγια δεξιοτεχνία των ελληνιστικών ποιητών όπως ο Νίκανδρος (και το έργο του Αλεξιφάρμακα).

METAMORPHOSES: Στο έργο Μεταμορφώσεις χρησιμοποιεί το επικό εξάμετρο για να αφηγηθεί σε 15 βιβλία τη φύση του αέναα μεταβαλλόμενου κόσμου, από τη στιγμή της δημιουργίας του και μέσα από τις διάφορες εποχές και τα απειράριθμα μυθολογικά επεισόδια, μέχρι την πυθαγόρεια κατανόησή του και την αποθέωση του Ρωμαίου κυριάρχου, του Γάιου Ιούλιου Καίσαρα. Συναφές με τα Αίτια του Καλλίμαχου,στο έργο αυτό ο Οβίδιος παίζει και πάλι με τις διαφορετικές εκδοχές των μύθων και τα σύμβολα, τις καλλιτεχνικές εντυπώσεις, τις λογοτεχνικές παραδόσεις της εποχής του Αυγούστου και τα πολιτικά νοήματα. Από τα περίπου 250 επεισόδια που περιγράφονται στα διάφορα βιβλία του έργου, περιπέτειες όπως αυτή του Δευκαλίωνα, της Δάφνης, του Φαέθοντα, του Κάδμου, του Νάρκισσου, του Πύραμου και της Θίσβης έχουν αφήσει την ανεξίτηλη σφραγίδα τους στην ψυχή πολλών γενιών καλλιτεχνών.²⁶

FASTI: Το Ημερολόγιο παρουσιάζει σε έξι βιβλία τις ρωμαϊκές παραδόσεις που συνδέονται με τους τρεις πρώτους μήνες του έτους. Χρησιμοποιώντας ελεγειακά δίστιχα σε ένα επικό ποίημα που όφειλε να δοξάσει το μεγαλείο της παραδοσιακής Ρώμης του Αυγούστου, ο Οβίδιος συνεχίζει τις επιδιώξεις του Προπέρτιου (βιβλίο 4) για να συνδυάσει τα αρχαία ρωμαϊκά έθιμα (παραδόσεις σχετικές με εορτές, λατρείες και τόπους) με την ελληνιστική επιστημονική έρευνα (θυμίζοντας και πάλι τα Αίτια του Καλλίμαχου). Η συγγραφή του έργου αυτού, που είναι ιδιαίτερα πολύτιμο για τους ιστορικούς, καθώς πρόκειται ουσιαστικά για έμμετρο ρωμαϊκό εορτολόγιο, διακόπηκε από την «απροσδόκητη» εξορία (relegatio) του ποιητή.²⁷

TRISTIA: Τα Άσματα Θλιβερά ή Τα πένθιμα (πέντε βιβλία) απαριθμούν τις σωματικές και συναισθηματικές κακουχίες του Οβίδιου, εξαιτίας της εξορίας,σε επιστολές που απευθύνονται στον Αύγουστο (βιβλίο 2), στη σύζυγό του και σε διάφορους φίλους που δεν κατονομάζονται, την περίοδο 9-12 μ.Χ. Από ιστορική άποψη, ο Οβίδιος μάς προσφέρει την πρώτη και μοναδική περιγραφή ενός ταξιδιού από τη Ρώμη στους Τόμους, σε ποιήματα (διάσπαρτα στο πρώτο βιβλίο) τα οποία συνδυάζουν ποιητικές και μυθολογικές αναφορές σε ήρωες όπως ο Οδυσσέας, ο Αινείας και ο Ιάσονας με αρκετά ακριβείς γεωγραφικές γνώσεις (π.χ.περίπλους του Εύξεινου Πόντου, Tristia 1.10.33-42).²⁸ Γράφοντας έναν αιώνα πριν από την εξορία του Δίωνα του Χρυσόστομου στην Ολβία, ο Οβίδιος είναι επίσης ο πρώτος εξακριβωμένος κάτοικος της δυτικής ακτής του Εύξεινου Πόντου ο οποίος έχει αφήσει σωζόμενες μαρτυρίες από πρώτο χέρι. Η ημερομηνία του εξορισμού του (9 μ.Χ.) αποτελεί terminus ante quem για την αρχή της ρωμαϊκής εξουσίας στις ελληνικές πόλεις των παραλίων: ακολουθώντας τις περιγραφές του ποιητή για «τον τόπο αυτό, στις απώτατες παρυφές της αυτοκρατορίας, που τελευταίος υποτάχθηκε στο νόμο της Αυσονίας» (Tristia 2.199-200, 3.13.28), σύγχρονοι ιστορικοί ανακαλούν το ρόλο των στρατιωτικών εκστρατειών του Μ. Λικίνιου Κράσσου (M. Licinius Crassus)²⁹ (29-28 π.Χ.) και του Μ. Βινίκιου (M. Vinicius) (περίπου 3-2 π.Χ.) σε αυτή τη διαδικασία.³⁰

Σε μια προσπάθεια να προσδιορίσουν λεπτομερώς την πολιτική και εθνοτική κατάσταση στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου, πάμπολλοι μελετητές που εργάστηκαν σε αυτό το θέμα τον 20ό αιώνα αναγνώρισαν τις δυσκολίες της προσπάθειας να εκμαιευτούν ιστορικές αλήθειες από αυτούς τους ποιητικούς θρήνους, που είναι γεμάτοι αντιθέσεις, μεταφορές, μυθολογικούς παραλληλισμούς και καταλόγους, και τις μεγαλοποιημένες «κοινές ιδέες» (loci communes)σχετικά με μια «βαρβαρική περιφέρεια», που ο ελεγειακός ποιητής τόσο μίσησε.³¹ Στην εικόνα των Τόμων που μας προσφέρει ο Οβίδιος βλέπουμε μια βαρβαρική πόλη (Tristia 5.7.9 κ.ε.)στην οποία «οι βάρβαροι κατοικούν δίπλα μας» (Tristia 5.10.29-30), στο μέσο μια άγριας χώρας, όπου Γέτες, Σαρμάτες, Σκύθες και εκβαρβαρισμένοι Έλληνες υποφέρουν από τις επιθέσεις άλλων βιαιότατων Γετών, Σαρματών και Βεσσών (Tristia 3.10).³² Στην αριστερή πλευρά (έχει σημασία ότι στη λατινική η λέξη sinisterσημαίνει και κακός, δυστυχής, δυσοίωνος)όχι του Εύξεινου αλλά του «Άξενου» (=αφιλόξενου) Πόντου (Tristia 4.4.56), όπου η Μήδεια κατέσφαξε τον ίδιο της τον αδερφό Άψυρτο (Tristia 3.9.5-34), κοντά στον τόπο όπου ξένοι θυσιάζονταν στην Ταύρια Παρθένα (Tristia 4.4.63-64), κοντά στον Ίστρο/Δούναβη (π.χ. Tristia 2.189, 203, 416, 444, 3.10.7, 29, 53 κ.α.)ο οποίος χύνεται στα πέρατα του βορρά (Tristia 2.190, 3.2.2, 3.4b.[47], 3.11.8, 4.8.41-42 κτλ.), ο Οβίδιος νιώθει ότι βρίσκεται στην Κόλαση,³³ στις παρυφές του κόσμου (Tristia 2.194, 3.4b.52, 3.13.12, 4.9.9 κ.α.). Εδώ επικρατεί ένας ατελείωτος, φρικτός χειμώνας (Tristia 3.10), σε αντίθεση με την αιώνια άνοιξη της Ιταλίας (Tristia 3.12), και ανοίγεται μια θανάσιμη έρημος (λόγω του άγονου των χωραφιών και των συνεχών πολέμων), όπου ακόμα και ο Όμηρος θα εγκατέλειπε την ποίηση (Tristia 1.1.47-48).

PONTICA/EPISTULAE EX PONTO: Οι Επιστολές από τον Πόντο (τέσσερα βιβλία) απευθύνονται ευθέως σε συγκεκριμένους φίλους του και στη γυναίκα του. Χρονολογούνται μεταξύ του13 μ.Χ. (πιθανότατα το έτος που συγγράφηκαν και δημοσιεύτηκαν τα πρώτα τρία βιβλία, βλ. Pontica 3.9.51-54) και του 16 μ.Χ. (Pontica 4.9). Ενώ κατά τα πρώτα χρόνια της εξορίας του στους Τόμους ο Οβίδιος αρνείται επίμονα να γνωρίσει και να συνηθίσει τον τόπο, τον τρίτο χρόνο προσποιείται ότι έχει ήδη «πιει από το ποτήρι της Λήθης» και έχει ξεχάσει τη Ρώμη όπως αναφέρει στις αρχές του τέταρτου βιβλίου των Ασμάτων Θλιβερών (Tristia 4.1.47­48). Αυτοανακηρύσσεται «ταλαντούχος ποιητής των Σαρματών» (Tristia 5.1.73-74), ενώ στις Επιστολές από τον Πόντο (Pontica, 1.5.69) λαμβάνει και τιμές από τους κατοίκους των Τόμων, έχοντας μάθει τις γλώσσες των Γετών και των Σαρματών (Tristia 5.12.55-58). Ακόμα και αν η ελπίδα του να επιστρέψει στη Ρώμη ή να μεταφερθεί σε κάποιο μέρος του Αιγαίου δεν πεθαίνει (συνεχίζει να γράφει και μετά το θάνατο του Αυγούστου), η γυναίκα του και η αγαπημένη του Ρώμη σταδιακά χάνονται στα τελευταία βιβλία. Είναι πλέον γέρος, άρρωστος, κρυώνει (Pontica 3.1) και υποφέρει από μοναξιά (Pontica 3.8) που μόνο ο Βεστάλις (Pontica 4.7) και ο Λ. Πομπόνιος Φλάκκος (Pontica 4.9.75-80), οι μοναδικές μορφές της Ρώμης που αναφέρονται στα παραπάνω βιβλία, θα μπορούσαν να βεβαιώσουν.