1. H oικογένεια

Η οικογένεια Ζαρίφη εμφανίζεται πρώτη φορά στα τέλη του 18ου αιώνα στην περιοχή του Βοσπόρου. Ο γενάρχης της οικογένειας, ο Ιωάννης Ζαρίφης, δραστηριοποιούνταν την περίοδο αυτή στο εμπόριο κρασιού, το οποίο παρήγε από τα ιδιόκτητα κτήματά του. Ο Ιωάννης Ζαρίφης παντρεύτηκε την Ταρσώ Καπλάνογλου, κόρη του Ιορδάνη Καπλάνογλου, γνωστού εμπόρου διαμαντιών, και απέκτησε επτά παιδιά: τον Γεώργιο (1806-1884), τον Μιχαήλ (1809-1891), τον Πέτρο (1810-;), τον Αλέξανδρο (1812-;, Οδησσός), τον Ιορδάνη (Καισάρεια Μ. Ασίας, 1815-;), τη Σουλτάνα και τον Νικόλαο (1820-1895, Κωνσταντινούπολη).¹

2. Eγκατάσταση στην Οδησσό

Ο Ιωάννης Ζαρίφης υποχρεώθηκε λίγο πριν από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, το 1820, λόγω των σχέσεών του με τη Φιλική Εταιρεία, να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη και να μεταβεί με την οικογένειά του στη Ρωσία, συγκεκριμένα στην Οδησσό, όπου και παρέμεινε μέχρι την υπογραφή της συνθήκης της Αδριανούπολης (1829), που επέτρεψε την επιστροφή στην οθωμανική πρωτεύουσα σε όσους το επιθυμούσαν.² Στην Οδησσό, ο γιος του Ιωάννη Ζαρίφη Γεώργιος θα μαθητεύσει στο φημισμένο Lycée Richelieu.³

Η άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα ωθείτην οικογένεια να φύγει από την Κωνσταντινούπολη και να μετακινηθεί στο Ναύπλιο, όπου ο Γεώργιος Ζαρίφης, ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας, διορίζεται έφορος Καρύταινας.⁴ Η απογοήτευση της οικογένειας λόγω των δύσκολων συνθηκών στην Ελλάδα καθώς και η δολοφονία του Καποδίστρια λίγο αργότερα (1832) αναγκάζουν την οικογένεια Ζαρίφη να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, όπου και θα εγκατασταθεί μόνιμα.

3. Επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη: επιχειρηματικές δραστηριότητες και δίκτυο της οικογένειας

Με αφετηρία την οθωμανική πρωτεύουσα, η οικογένεια Ζαρίφη θα ξεκινήσει την ενασχόλησή της με τις εμπορικές επιχειρήσεις. Ο Γεώργιος Ζαρίφης, επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη, εργάστηκε στο κατάστημα του Δημητρίου Ζαφειρόπουλου, το οποίο ασχολούνταν με το εμπόριο σιτηρών και αλεύρων από τη Ρουμανία.⁵ Το 1840 ο Γεώργιος Ζαρίφης και ο Δημήτριος Ζαφειρόπουλος ίδρυσαν κατάστημα με την επωνυμία «Ζαρίφης Ζαφειρόπουλος».⁶ Η σχέση των δύο οικογενειών και κυρίως η θέση του Γεωργίου Ζαρίφη ενισχύθηκαν από το γάμο του με την κόρη του αφεντικού του, την Ελένη Ζαφειροπούλου. Ο Γεώργιος Ζαρίφης και η Ελένη Ζαφειροπούλου απέκτησαν πέντε παιδιά, τον Λεωνίδα (1839), τον Περικλή (1844), τη Σοφία (1848), την Τερέζα (1860) και τον Στέφανο (1863).⁷

3.1. Δικτύωση οικογένειας Ζαρίφη: Λονδίνο, Μασσαλία, Κωνσταντινούπολη, Οδησσός

Οι εμπορικές δραστηριότητες του Γεωργίου Ζαρίφη δίνουν ώθηση στα νεότερα μέλη της οικογένειας να εγκατασταθούν σε ορισμένα από τα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα του 19ου αιώνα (Μασσαλία, Λονδίνο, Οδησσός). Η πρακτική αυτή ήταν συνήθης το 19ο αιώνα αφού διευκόλυνε τις εμπορικές συναλλαγές και μείωνε το κόστος συναλλαγής που θα απαιτούσε ο διορισμός ξένων αντιπροσώπων.

Λίγο μετά την επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη, ο τέταρτος κατά σειρά υιός της οικογένειας Ζαρίφη, ο Αλέξανδρος, μετακινείται στην Οδησσό, όπου και ιδρύει κατάστημα εμπορίου σιτηρών, όπως αποδεικνύεται από αναφορές της περιόδου 1833-1860.⁸ Οι αναφορές αυτές παρουσιάζουν την επιχείρηση ως μία από τις πέντε σημαντικότερες ελληνικές επιχειρήσεις της Οδησσού και όγδοη όσον αφορά την αξία των περιουσιακών στοιχείων της σε σχέση με τους άλλους ελληνικούς εμπορικούς οίκους της πόλης (93.012 ρούβλια).⁹

Ο Μιχαήλ Ζαρίφης, δεύτερος κατά σειρά υιός του Ιωάννη Ζαρίφη, εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο και ασχολήθηκε με το εμπόριο και τις τραπεζικές εργασίες.¹⁰ Παντρεύτηκε τη Φανή Κεσίσογλου (γεννημένη στη Σμύρνη το 1837) και απέκτησε τέσσερα παιδιά. Η οικονομική και κοινωνική άνοδος του Μιχαήλ Ζαρίφη διαφαίνεται από τις ισχυρές διασυνδέσεις που απέκτησε με μέλη των ισχυρών εμπορικών οικογενειών Ράλλη, Ροδοκανάκη και Βλαστού, μέσω της σύναψης γάμων των παιδιών του.

Ήδη από το 1830 εμφανίζεται στη Μασσαλία κλάδος της οικογένειας Ζαρίφη, που ενισχύθηκε με την έλευση του υιού τού Γεωργίου Ζαρίφη Περικλή, που αργότερα ίδρυσε το κατάστημα «Ζαρίφης και υιοί» και παντρεύτηκε τη Φανή Ροδοκανάκη, κόρη του Θεοδώρου Ροδοκανάκη της Μασσαλίας.¹¹ Η επιχείρηση απέκτησε δεσμούς και με τους επιχειρηματικούς κύκλους της Ρουμανίας χάρη στο γάμο της κόρης του Γεωργίου Ζαρίφη με τον Οδυσσέα Νεγρεπόντη, έμπορο και εφοπλιστή του Βουκουρεστίου.¹²

Πυρήνας και πιο επιτυχημένος κλάδος της οικογενειακής και επιχειρηματικής οργάνωσης των Ζαρίφηδων εξακολουθούσε να είναι η Κωνσταντινούπολη. Ο Γεώργιος Ζαρίφης, ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας Ζαρίφη, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη, διατηρούσε στενούς δεσμούς με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και δραστηριοποιήθηκε στον τομέα του σιτεμπορίου και αργότερα των τραπεζικών εργασιών, εκμεταλλευόμενος τις οικονομικές και κοινωνικές διασυνδέσεις των συγγενών του στη Ρωσία και τη Δυτική Ευρώπη.

3.2. Η επιχείρηση «Ζαρίφης Ζαφειρόπουλος»: δραστηριότητες και οργάνωση

Η επιχείρηση «Ζαρίφης Ζαφειρόπουλος» αρχικά ασχολήθηκε με το σιτεμπόριο με τις δυτικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας, χωρίς όμως να περιοριστεί σε αυτές, αφού μετά το 1860 η επιχείρηση επεξέτεινε τις δραστηριότητες στις τραπεζικές εργασίες. Μετά το θάνατο του Δημητρίου Ζαφειρόπουλου το 1860, τη διοίκηση του καταστήματος την αναλαμβάνει ο Γεώργιος Ζαρίφης, ενώ τη θέση του Ζαφειρόπουλου πρέπει να την πήρε ο υιός του Γεώργιος Ζαφειρόπουλος.

Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο ο Γεώργιος Ζαρίφης άρχισε να αναμειγνύεται ενεργά στις τραπεζικές εργασίες της οθωμανικής πρωτεύουσας σχετικά με την ίδρυση της Κεντρικής Τράπεζας και συμμετείχε στην ίδρυση πολλών τραπεζικών καταστημάτων, τόσο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (Γενική Εταιρεία Οθωμανικού Κράτους, Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως, Οθωμανική Εμπορική Εταιρεία, Αυστροτουρκική Πίστη) όσο και στην Ελλάδα (Γενική Πιστωτική, Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως), καθώς και στην ίδρυση ανώνυμων εταιρειών (ίδρυση της Εταιρείας Τροχιοδρόμων «Ποντοπόρεια», Γενική Εταιρεία του δι' Αερίου Φωτισμού και Θερμάνσεως του Βουκουρεστίου, Οθωμανική Εταιρεία Μεταλλευμάτων, μονοπώλιο καπνού).¹³ Μια από τις καθοριστικές δραστηριότητες της επιχείρησης «Ζαρίφης Ζαφειρόπουλος» ήταν η εμπλοκή της στο ζήτημα του Οθωμανικού Χρέους, ως εκπροσώπου των τραπεζών του Γαλατά.¹⁴

Ο όμιλος των τραπεζών του Γαλατά, μια νέα επιχειρηματική τάξη τραπεζιτών, τα κεφάλαια των οποίων προέρχονταν από το εμπόριο, συγκεντρώθηκαν γύρω από τον οθωμανικό δανεισμό με τη μορφή βραχυπρόθεσμων δανείων.¹⁵ Η οριστική παύση των πληρωμών του οθωμανικού χρέους (6 Οκτωβρίου 1875) ενεργοποίησε τη συμμετοχή των τραπεζιτών στη διευθέτηση, με πρωταγωνιστή τον Γεώργιο Ζαρίφη.¹⁶ Το κατάστημα «Ζαρίφης Ζαφειρόπουλος», έπειτα από την υποβολή τριών προτάσεων, κατέληξε στην τελική σύμβαση (22 Νοεμβρίου 1879).¹⁷ Η τελική επίλυση επήλθε πάντως και απέδωσε στον Γεώργιο Ζαρίφη το Μπελέντ Ρουζ, ένα κτήμα στη Μεσοποταμία, το οποίο αργότερα το εκμεταλλευόταν ο γιος του Λεωνίδας.¹⁸

4. Κοινωνική θέση της οικογένειας

Η κοινωνική θέση της οικογένειας Ζαρίφη, στηριζόμενη σε μια ισχυρή οικονομική βάση τόσο στην Κωνσταντινούπολη όσο και στα άλλα εμπορικά κέντρα, αντανακλάται σε δύο πεδία: στη συμμετοχή των διαφόρων κλάδων της οικογένειας, ιδιαίτερα της Κωνσταντινούπολης, στη δημόσια ζωή της πόλης όπου ήταν εγκατεστημένη, και στους κοινωνικούς δεσμούς και σχέσεις που ανέπτυξε με την κοινωνική και επιχειρηματική ελίτ των πόλεων όπου βρίσκονταν τα μέλη της.

Όσον αφορά τους κλάδους της οικογένειας στο Λονδίνο και τη Μασσαλία, οι πληροφορίες για την κοινωνική ζωή τους είναι ιδιαίτερα περιορισμένες. Παρά ταύτα, οι κοινωνικές δικτυώσεις τους αντανακλώνται στη γαμήλια πρακτική που ακολούθησαν, δημιουργώντας συγγενικές σχέσεις με οικογένειες όπως οι οικογένειες Ράλλη και Ροδοκανάκη, ο κλάδος του Λονδίνου, και Ροδοκανάκη και Σκυλίτση, ο κλάδος της Μασσαλίας.¹⁹ Η γαμήλια αυτή πρακτική προϋπέθετε την ισότιμη κοινωνική και οικονομική προέλευση των δύο οικογενειών που επρόκειτο να συνδεθούν.

Στην περίπτωση των κλάδων της οικογένειας Ζαρίφη στην Κωνσταντινούπολη και τη Νότια Ρωσία οι πληροφορίες μας είναι πλουσιότερες. Ο Αλέξανδρος Ζαρίφης, εγκατεστημένος στην Οδησσό, παρουσιάζεται ως ένας από τους πέντε πιο επιτυχημένους επιχειρηματίες, αλλά και ως ένας από τους οκτώ πιο πλούσιους. Αν και οι πληροφορίες σχετικά με τη συμμετοχή του στην κοινωνική οργάνωση δεν είναι επαρκείς, η παρουσία του στο πολεοδομικό συμβούλιο της πόλης επιβεβαιώνει τις παραπάνω υποθέσεις.

Τέλος, στην περίπτωση του Γεωργίου Ζαρίφη, η υψηλή κοινωνική του θέση επιβεβαιώνεται τόσο από τη συμμετοχή του σε πολυάριθμες κοινοτικές οργανώσεις, εκπαιδευτικά, κοινωφελή και φιλανθρωπικά ιδρύματα όσο και από τη χρηματοδότησή τους. Συμμετείχε κατά τα 9/10 στην ανέγερση της Μεγάλης του Γένους Σχολής στο Φανάρι.²⁰ Ίδρυσε σχολεία τόσο στη Φιλιππούπολη (Ζαρίφεια διδασκαλεία) όσο και στα Θεραπειά, ενώ συνέβαλε και στην ενίσχυση πολλών φιλανθρωπικών καταστημάτων, όπως η Θεολογική Σχολή, η Ιερατική Σχολή, η Εμπορική Σχολή, τα Εκπαιδευτήρια στο Γαλατά και το Πέρα, ενώ υπήρξε παράλληλα πρόεδρος και ευεργέτης πολλών φιλανθρωπικών καταστημάτων.²¹ Σημαντική ένδειξη της κοινωνικής του θέσης αποτελεί η συμμετοχή του σε αρκετούς αθλητικούς και συλλογικούς φορείς της κοινωνικής ελίτ της πόλης με περιορισμένη πρόσβαση στο κοινό (Όμιλος Ιστιοπλοΐας, Όμιλος Αντισφαίρισης, Κυνηγετικός Όμιλος).

Η θέση του ως επικεφαλής των τραπεζιτών του Γαλατά και οι στενές κοινωνικές σχέσεις με Ευρωπαίους προξένους, Οθωμανούς αξιωματούχους, αλλά και ακόμα και με τον Σουλτάνο μαρτυρούν την κοινωνική και πολιτική του επιρροή. Ο θάνατός του στις 27 Μαρτίου 1884 προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση και πολλά από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας διέκοψαν τα μαθήματά τους προς τιμήν του. Την ίδια μέρα η εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης Νεολόγος γράφει: «και τούτω κηδευθείς θάπτεται σήμερον υπό της ευγενούς αυτού οικογενείας ο μέγας φιλάνθρωπος επί του τάφου του οποίου μία μόνη καθ' ημάς αρμόδια υπάρχει επιγραφή: Γεωργίω τω Ζαρίφη. Η βαρυπενθούσα μήτηρ ευποιία και η ευγνωμοσύνη απορφανιζομένη».²²