1. Η χερσόνησος του Κερτς – Η τοποθεσία και οι πρώτες έρευνες

Η χερσόνησος του Κερτς βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της χερσονήσου της Κριμαίας, στην ευρύτερη περιοχή του αρχαίου Κιμμέριου Βοσπόρου, στη σημερινή Ουκρανία. Στην περιοχή του Κερτς σώζονται κατάλοιπα των εξής ελληνικών οικισμών: Παντικάπαιον, Νυμφαίον, Τυριτάκη, Μυρμήκιον, Κιμμερικόν και Πορθμίον. Επίσης, υπάρχουν περίπου 1.500 τύμβοι, οι γνωστότεροι των οποίων είναι ο Bασιλικός (Tsarskiy), o Χρυσός (Zolotoy), ο Melek-Tchesmenskiy και ο Yuz-Oba, καθώς και διάφοροι μικρότεροι οικισμοί και νεκροπόλεις. Κατά το 19ο αιώνα ξεκίνησε το ενδιαφέρον για το Κερτς, πρώτα μέσω των περιγραφών του Pavel Dyubryuks και ύστερα με την ανακάλυψη του πλούσιου θολωτού τάφου στο Kul' Oba (1830). Τα χρυσά και τα ασημένια κοσμήματα που περιείχε ο τάφος, καθώς και τα χάλκινα αντικείμενα και όπλα, αναζωπύρωσαν το ανασκαφικό ενδιαφέρον για τη χερσόνησο του Κερτς.

2. Η ιστορία της περιοχής

Οι οικισμοί της χερσονήσου του Κερτς εντάσσονται στην αποικιακή δραστηριότητα της πανίσχυρης κατά τον 7ο και 6ο αι. π.Χ. Μιλήτου. Η Μίλητος, ελληνική πόλη των δυτικών ακτών της Μικράς Ασίας, αναπτύχθηκε εμπορικά και οικονομικά, και, κατά την Αρχαϊκή περίοδο, στράφηκε προς τις βόρειες ακτές της Μαύρης θάλασσας. Η πρώτη από τις αποικίες της Μιλήτου στη χερσόνησο του Κερτς ήταν το Παντικάπαιον, το οποίο ιδρύθηκε κατά την πρώτη δεκαετία του 6ου αι. π.Χ. στην κορυφή του λόφου Μιθριδάτη. Αργότερα, ιδρύθηκαν οι πόλεις Νυμφαίον, Τυριτάκη, Μυρμήκιον, Κιμμερικόν και Πορθμίον. Σύμφωνα με τους ιστορικούς της περιοχής, η συμβίωση μεταξύ αποίκων και γηγενών πληθυσμών δεν ήταν πάντοτε ομαλή. Αντίθετα, οι Έλληνες του Βοσπόρου ζούσαν υπό την απειλή των ανθρώπων της στέπας.¹

Κατά την Κλασική περίοδο, η περιοχή πέρασε στην κυριαρχία της δυναστείας των Σπαρτοκιδών, οι οποίοι ακολούθησαν επεκτατική στρατηγική. Τον 4ο αι. π.Χ. γνώρισε τεράστια οικονομική και πολιτιστική ακμή μέσω της ανάπτυξης του εμπορίου και της εξαγωγής σιτηρών. Σύμφωνα με γραπτές πηγές της Κλασικής και Ύστερης Κλασικής περιόδου, η πόλη των Αθηνών εισήγε από την περιοχή σιτηρά για την κάλυψη των αυξημένων διατροφικών αναγκών του πληθυσμού της. Η εισαγωγή σίτου από την περιοχή εντάσσεται σε ένα ευρύτερο δίκτυο εισαγωγών του συγκεκριμένου προϊόντος, αφού, κατά το Δημοσθένη,² η ευρύτερη σιτοπαραγωγός περιοχή της Προποντίδας και του Πόντου παρείχαν σιτηρά στην Αθήνα χωρίς δασμούς. Ενώ κατά τον 3ο αι. π.Χ. η εξαγωγή σιτηρών παρουσίασε ύφεση, ο 2ος αι. π.Χ. αποτέλεσε και πάλι περίοδο ακμής και ανάπτυξης.

Από τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. η περιοχή του Κερτς άρχισε να υφίσταται ισχυρές πιέσεις από βαρβαρικά φύλα. Οι πόλεμοι με τους Ρωμαίους, κατά τον 1ο αι. π.Χ., εξουθένωσαν τους κατοίκους της περιοχής, η οποία, παρ’ όλα αυτά, κατάφερε να αναπτύξει την οικονομία της εκ νέου.

3. Οι οικισμοί

3.1. Παντικάπαιον

Το Παντικάπαιον (σημερινό Κερτς) βρίσκεται στις παρυφές του λόφου Μιθριδάτη, στα δυτικά του Κιμμέριου Βοσπόρου, κοντά στην ακτή.

Αν και ήδη από τις αρχές του 19ου και κατά τον 20ό αιώνα είχαν ξεκινήσει οι αρχαιολογικές έρευνες στο Παντικάπαιον, οι συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή ξεκίνησαν το 1945 από το V.D. Blavatskiy, ο οποίος εξέτασε την τοπογραφία και τη στρωματογραφία της χερσονήσου.³ Από το 1959 και εξής τις ανασκαφικές έρευνες ανέλαβε το Μουσείο Τέχνης της Μόσχας.

Μετά την ίδρυσή του από τους Μιλησίους τον 6ο αι. π.Χ., το Παντικάπαιον έγινε, κατά τους 5ο και 4ο αι. π.Χ., η έδρα των Αρχαιανακτιδών και των Σπαρτοκιδών, ελληνικών βασιλικών δυναστειών του Βοσπόρου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το τοπωνύμιο αναφέρεται και «Βόσπορος».

Ο τελευταίος των Σπαρτοκιδών, ο Παιρισάδης Ε΄, κληροδότησε το βασίλειο στο Μιθριδάτη Στ΄, βασιλιά του Πόντου. Ο Μιθριδάτης αυτοκτόνησε όταν, μετά την ήττα του από τους Ρωμαίους, ο γιος και κληρονόμος του θρόνου του, ο Φαρνάκης, μαζί με τους πολίτες του Παντικαπαίου στράφηκε εναντίον του. Η παρακμή της πόλης επήλθε όχι μόνο λόγω του σεισμού του 63 π.Χ. αλλά και λόγω των επιδρομών των Γότθων και των Ούννων. Το Παντικάπαιον προσαρτήθηκε στο βυζαντινό κράτος στις αρχές του 6ου αι. μ.Χ.

Η εμπορική δραστηριότητα της πόλης διαφαίνεται στο πλήθος των αρχαιολογικών ευρημάτων που ήλθαν στο φως. Οι ελληνικές εισαγωγές στην κεραμική αποδεικνύουν τον ελληνικό χαρακτήρα της πόλης κατά τους πρώτους αιώνες της ίδρυσής της. Ο αγροτικός χαρακτήρας του οικισμού διαφαίνεται από τους αποθηκευτικούς χώρους για σιτηρά καθώς και από τα εργαλεία για την άλεση των δημητριακών, που χρονολογούνται στην Αρχαϊκή περίοδο.⁴

Η μερικώς σωζόμενη «Οικία του Εμπόρου» αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα ευρήματα στην πόλη. Εκτός από την εστία, η οικία περιλάμβανε και τρεις αποθέτες γεμάτους με εισηγμένη ελληνική κεραμική. Εικάζεται ότι η οικία ανήκε σε Έλληνα έμπορο. Οι ανασκαφές στην πόλη έφεραν στο φως πλήθος αρχαϊκών και κλασικών οικιών (π.χ. η «Οικία του Μεταλλουργού»), αλλά και κτήρια δημόσιου χαρακτήρα, όπως το ελληνιστικό πρυτανείο αλλά και το ανάκτορο των Σπαρτοκιδών στην ακρόπολη της πόλης.⁵

Τα κτήρια της ακρόπολης γίνονται εντυπωσιακότερα σε μεταγενέστερα χρόνια, όταν κάνουν την εμφάνισή τους ένας γιγάντιος πύργος, επαύλεις και τμήματα μαρμάρινων αγαλμάτων. Κατά τους πρώτους αιώνες μετά Χριστόν στο Παντικάπαιον βρίσκονταν κεραμικά εργαστήρια και εγκαταστάσεις παραγωγής παστών ψαριών, καθώς και οινοπαραγωγικές εγκαταστάσεις, οι οποίες τονίζουν τον αγροτικό χαρακτήρα της περιοχής.⁶

3.2. Νυμφαίον

Βρίσκεται σε ένα λόφο στις ακτές της Κριμαίας, περίπου 17 χιλιόμετρα από το Παντικάπαιον, κοντά στη σημερινή πόλη El’tigen. Η ακρόπολη του οικισμού περιλαμβάνει ναούς των Καβείρων και της Αφροδίτης, καθώς και ναό της Δήμητρας, που χρονολογείται τον 6ο αι. π.Χ. και σώζεται σε διάφορες αρχιτεκτονικές φάσεις. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του οικισμού μαρτυρούν ότι το Νυμφαίον υπήρξε ο πλέον ενδιαφέρων αρχιτεκτονικά οικισμός του Κιμμέριου Βοσπόρου. Η ανασκαφή του οικισμού, η οποία άρχισε το 19ο αιώνα, επικεντρώθηκε στους τύμβους, ενώ τις ανασκαφές της δεκαετίας του 1930 ανέλαβε το Μουσείο Ερμιτάζ.

Πριν από την εγκατάσταση των Ιώνων αποίκων από τη Σάμο στο Νυμφαίον τον 6ο π.Χ. αι., ο οικισμός ήταν σκυθικός. Η ευμάρεια του οικισμού κατά την Κλασική περίοδο οφειλόταν κατά κύριο λόγο στην παραγωγή σιτηρών και στον έλεγχο των εξαγωγών προς την Ελλάδα. Για το λόγο αυτό, η Αθήνα επέλεξε το Νυμφαίον ως στρατιωτική και ναυτική βάση το 444 π.Χ.

3.3. Τυριτάκη

Η Τυριτάκη βρίσκεται στην ανατολική Κριμαία, 11 χλμ. νότια του Παντικαπαίου. Πιθανότατα ταυτίζεται με την περιοχή Arshintsevo, στις ακτές του Κιμμέριου Βοσπόρου. Οι ανασκαφές στην περιοχή, οι οποίες άρχισαν τη δεκαετία του 1930, έδειξαν ότι τα ελληνικά κατάλοιπα στην Τυριτάκη καλύπτονται από λείψανα της Ρωμαϊκής περιόδου. Αν και δεν υπάρχουν ενδείξεις για τη γεωργική δραστηριότητα στον οικισμό, είναι γνωστό πως οι κάτοικοι της αρχαίας Τυριτάκης επιδίδονταν στην αλιεία και το εμπόριο αλίπαστων, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα των τελευταίων αιώνων προ Χριστού και των πρώτων αιώνων μ.Χ.⁷ Επίσης, οι κάτοικοι της Τυριτάκης ασχολούνταν με την αμπελοκαλλιέργεια και το εμπόριο του οίνου, σύμφωνα με τα λίγα οικιστικά και κεραμικά κατάλοιπα που χρονολογούνται ασαφώς στην ελληνική περίοδο του οικισμού.⁸

3.4. Μυρμήκιον

Το Μυρμήκιον βρίσκεται στις ακτές του Κιμμέριου Βοσπόρου, 4 χλμ. ανατολικά του Παντικαπαίου. Ιδρύθηκε κατά τον 6ο αι. π.Χ. και γρήγορα έγινε ένας από τους πλουσιότερους οικισμούς της χερσονήσου του Κερτς, λόγω της εκτεταμένης αγροτικής δραστηριότητας. Μάλιστα, κατά τον 5ο αι. π.Χ., το Μυρμήκιον ήταν διάσημος οινοπαραγωγικός οικισμός, όπως γίνεται φανερό από τα πατητήρια και τις δεξαμενές μούστου που βρέθηκαν, με δικό του νόμισμα.

3.5. Κιμμερικόν

Το Κιμμερικόν βρίσκεται στα νότια της χερσονήσου του Κερτς, στις παρυφές του όρους Οπούκ. Μαζί με το Παντικάπαιον και το Νυμφαίον αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αγροτικούς οικισμούς της περιοχής. Ιδρύθηκε από τους Μιλησίους τον 5ο αι. π.Χ. και οι ειδικοί εικάζουν ότι γρήγορα εξελίχθηκε αγροτικά, κυρίως λόγω της καλλιέργειας σιτηρών.⁹

3.6. Πορθμίον

Το Πορθμίον ή Πορθμία βρίσκεται βόρεια του σημερινού Κερτς, σε ένα στενό κολπίσκο του Κιμμέριου Βοσπόρου. Ιδρύθηκε τον 6ο αι. π.Χ.

Οι οικίες που ανασκάφηκαν στον οικισμό και χρονολογούνται κατά τον 6ο και 5ο αι. π.Χ. μαρτυρούν τον οικιστικό χαρακτήρα της πόλης. Ανάμεσα στα ευρήματα συγκαταλέγεται και ένα σπαθί τύπου “makgayra” της Ύστερης Αρχαϊκής περιόδου.¹⁰ Αν και μεγάλο μέρος του αρχαιολογικού χώρου είναι ανασκαμμένο, οι πλημμελείς δημοσιεύσεις δεν επιτρέπουν εκτενή συμπεράσματα για τον αγροτικό χαρακτήρα του. Παρ’ όλα αυτά, εργαλεία και αντικείμενα που έχουν βρεθεί σχετίζονται με την παρασκευή αλευριού από την άλεση καλαμποκιού. Επίσης βρέθηκαν μυλόπετρες, πάσσαλοι και χειροκίνητοι μύλοι.

Η έκταση βόρεια του οικισμού φαίνεται ιδανική για καλλιέργεια. Επιπρόσθετα, η αλιευτική δραστηριότητα του οικισμού είναι φανερή από τα αλιευτικά βάρη, τις χάλκινες βελόνες για τα δίχτυα και τα άγκιστρα. Έχει διατυπωθεί, τέλος, ότι η στρατηγική σημασία του εν λόγω οικισμού έγκειται στη γεωγραφική θέση του στα στενά του Κιμμέριου Βοσπόρου.¹¹

4. Επίλογος

Οι οικισμοί της χερσονήσου του Κερτς αποτελούν ένδειξη της αγροτικής δραστηριότητας των Ελλήνων αποίκων του Βοσπόρου, οι οποίοι γρήγορα επιδόθηκαν στην καλλιέργεια της γης. Η ελληνική κεραμική που βρέθηκε στην ευρύτερη περιοχή και η έλλειψη πολλών τοπικών εργαστηρίων πιθανόν υποδηλώνει ότι οι Έλληνες γεωργοί αντάλλαζαν σιτηρά με προϊόντα των γύρω περιοχών. Επίσης, είναι σαφές ότι οι οικισμοί της χερσονήσου δεν εισήγαν σιτηρά, καθώς η δική τους παραγωγή επαρκούσε. Μάλιστα, οι ειδικοί θεωρούν ότι, λόγω της εκτενούς αγροτικής παραγωγής, οι οικισμοί αυτοί έγιναν σπουδαία οικονομικά κέντρα λίγα μόλις χρόνια μετά την ίδρυσή τους.¹²