1. Γενικά
Η Παλαιστίνη και κυρίως τα Ιεροσόλυμα ήταν από πολύ νωρίς πόλος έλξης για τους χριστιανούς. Η αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας από το Μέγα Κωνσταντίνο, η εύρεση του Τιμίου Σταυρού και η ανέγερση ναών στα μέρη όπου σύμφωνα με τη Βίβλο εκτυλίχθηκαν τα κύρια γεγονότα της ζωής του Χριστού έδωσαν σημαντική ώθηση στην εξέλιξη του προσκυνήματος. Οι επικρατούσες πολιτικές συνθήκες, καθώς και παράγοντες όπως τα μεταφορικά μέσα, οι δρόμοι, και ο βαθμός ασφάλειας του ταξιδιού, επηρέαζαν το προσκύνημα.
Οι πρώτες αναφορές της Οθωμανικής περιόδου ανάγονται στο 16ο αιώνα, οπότε γράφτηκαν και τα πρώτα προσκυνητάρια. Κατ’ αναλογία με τους μουσουλμάνους προσκυνητές στη Μέκκα (haci) ονομάζονταν και οι χριστιανοί προσκυνητές στην Ιερουσαλήμ χατζήδες και το προσκύνημα χατζηλίκι. Μεγαλύτερη άνθηση πρέπει να σημειώθηκε κατά το 17ο αιώνα, αφού τα προσκυνητάρια πυκνώνουν εκείνη την περίοδο. Το 1691 εξάλλου ιδρύθηκε στη Σμύρνη από το μοναχό Δαβίδ, μέλος της αγιοταφιτικής αδελφότητας, το ομώνυμο μετόχι με σκοπό τη διευκόλυνση του ταξιδιού. Μεγάλη κίνηση προσκυνητών παρατηρείται και το 18ο αιώνα. Σε κανονισμό της αγιοταφιτικής αδελφότητας που εξέδωσε το 1755 ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Παρθένιος γίνεται λόγος για μοναστήρια στην Ιερουσαλήμ στα οποία έμεναν οι προσκυνητές. Καταβάλλεται μάλιστα προσπάθεια να ρυθμιστεί το οικονομικό σκέλος του θέματος αυτού ώστε να αποφευχθούν στο μέλλον κάποιες ατασθαλίες που είχαν παρατηρηθεί.1 Αγιοταφίτες μοναχοί ήταν εγκατεστημένοι και στη Γιάφα (Ιόπη), με σκοπό την υποδοχή των προσκυνητών και την προώθησή τους στα Ιεροσόλυμα. Για τους επόμενους δύο αιώνες (19ος-20ός) διαθέτουμε αρκετά λεπτομερείς περιγραφές που αφορούν το χατζηλίκι σε συγκεκριμένες περιοχές-οικισμούς.2
2. Κανονικότητες του προσκυνήματος
Πρόκειται για φαινόμενο επαναλαμβανόμενο σε ετήσια βάση. Για λόγους ασφαλείας και όχι μόνο οι προσκυνητές κινούνταν σε ομάδες, είτε ακολουθούσαν χερσαίους δρόμους είτε θαλάσσιους. Η διάρκεια του ταξιδιού μπορούσε να φθάσει συνολικά ως και τους 6 μήνες. Ξεκινούσε δηλαδή συχνά στα τέλη Οκτωβρίου, και συγκεκριμένα μετά τη γιορτή του αγίου Δημητρίου, και τελείωνε με την επιστροφή των χατζήδων στον οικισμό μετά το Πάσχα, ως και τα μέσα Μαΐου. Σε αυτή την περίπτωση το ταξίδι καθοριζόταν από ετήσιες κανονικότητες που καθόριζαν και άλλες πτυχές της ζωής στις παραδοσιακές κοινωνίες. Ενώ η επιστροφή γινόταν πάντα μετά το Πάσχα, με πιθανότερη ημερομηνία αναχώρησης από τα Ιεροσόλυμα την Κυριακή του Θωμά, η ημερομηνία έναρξης του ταξιδιού ποίκιλλε ανά περιοχή από τα τέλη Οκτωβρίου ως και την Καθαρά Δευτέρα. Στον κανονισμό της αγιοταφιτικής αδελφότητας του 1755 οι προσκυνητές χωρίζονται ανάλογα με τη στιγμή της άφιξής τους σε τρεις ομάδες: σε όσους έφταναν ως και τον Ιανουάριο, που πλήρωναν 11 γρόσια για τη διαμονή τους στα διάφορα μοναστήρια, σε εκείνους που έφταναν από το Φεβρουάριο και μετά, οι οποίοι υποχρεούνταν να πληρώσουν 5-7 γρόσια, και στους «υστερινούς», οι οποίοι κατέβαλλαν μικρότερα ποσά.
Το χατζηλίκι ήταν ενταγμένο στη συλλογική εμπειρία των ανθρώπων, όπως μαρτυρούν αφενός τα ονόματα με πρώτο συνθετικό το χατζή- και αφετέρου μια σειρά από φράσεις με τις οποίες εύχονταν σε κάποιον να γίνει χατζής.3 Η πραγματοποίηση του ταξιδιού όμως είχε άμεση σχέση με τις οικονομικές δυνατότητες των υποψηφίων, μια και ήταν πολυέξοδο και η προετοιμασία του άρχιζε συνήθως αρκετά νωρίτερα.
Σύμφωνα με τις διαθέσιμες περιγραφές, το ταξίδι σε παλιότερες εποχές γινόταν κατά κύριο λόγο οδικώς, ενώ από το 19ο αιώνα επικράτησε η θαλάσσια οδός. Δεδομένης βέβαια της ανάπτυξης του λιμανιού της Σμύρνης από το β΄ μισό του 17ου αιώνα και της ύπαρξης εκεί του αγιοταφιτικού μετοχίου, δεν πρέπει να αποκλειστεί η χρησιμοποίηση της θαλάσσιας οδού και σε παλιότερες εποχές.
3. Φύλο και ηλικία των προσκυνητών
Στο χατζηλίκι συμμετείχαν και άνδρες και γυναίκες. Η συμμετοχή των δύο φύλων επιβεβαιώνεται και από τις προσφωνήσεις με τις οποίες δηλώνεται η πραγματοποίηση του προσκυνήματος. Τέτοιες προσφωνήσεις κατέληγαν συχνά να ενσωματωθούν στο όνομα ως πρώτο συνθετικό. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η ενσωμάτωση του τίτλου του χατζή στα ανδρικά βαπτιστικά, από όπου προήλθαν αργότερα και πολλά επίθετα. Οι προσφωνήσεις που αφορούσαν τις γυναίκες παρουσίαζαν μεγαλύτερη ποικιλία. Πιο συνηθισμένη είναι η προσφώνηση χατζήδαινα, μαρτυρούνται όμως και οι χατζάνα και χατζάβα ή χατζάβδα.
Σχετικά με την ηλικία των χατζήδων διαθέτουμε αντιφατικές πληροφορίες, που προέρχονται από δύο διαφορετικούς οικισμούς. Στα Κοτύωρα το χατζηλίκι έπρεπε να ακολουθήσει το γάμο των παιδιών, καθώς το αντίθετο θα επέσυρε τα αρνητικά σχόλια της κοινότητας. Η απαγόρευση προέκυψε προφανώς επειδή η μεγάλη δαπάνη θα μείωνε σημαντικά την οικογενειακή περιουσία, αποβαίνοντας τελικά εις βάρος των ανύπαντρων παιδιών. Καθιερώθηκε έτσι ως υποχρέωση «για τα καλά και προκομμένα παιδιά» να φροντίσουν μετά το γάμο τους ώστε οι γονείς τους να ταξιδέψουν στα Ιεροσόλυμα, σε ανταπόδοση των φροντίδων των τελευταίων. Άλλωστε μετά το γάμο των παιδιών οι γονείς περνούσαν και συμβολικά στο στάδιο της ζωής κατά το οποίο, ελεύθεροι πλέον από άλλες μέριμνες, μπορούσαν να ασχοληθούν με τα απαραίτητα για τη μετά θάνατον ζωή. Αντίθετα με αυτή την πρακτική, στα Αλάτσατα συμμετείχαν στο χατζηλίκι ακόμη και μικρά παιδιά, τα οποία ονομάζονταν χατζηδάκια και χατζηδίτσες.
4. Προετοιμασία και αναχώρηση
Το χατζηλίκι περιλάμβανε διάφορα στάδια το 19ο αιώνα. Πριν από την αναχώρηση οργανωνόταν στο σπίτι των υποψήφιων χατζήδων ένα γεύμα στο οποίο έπαιρναν μέρος συγγενείς και φίλοι – στο Γκέλβερι και οι ιερείς της κοινότητας. Στα Κουβούκλια αυτή η συγκέντρωση είχε το χαρακτηριστικό όνομα «χατζήθκος γάμος». Λάμβανε χώρα ημέρα Κυριακή, μια και το χατζηλίκι εκεί ξεκινούσε πάντοτε Δευτέρα, και προσκαλούνταν οι συγγενείς και οι κάτοικοι του μαχαλά. Οι προσκεκλημένοι πρόσφεραν δώρα για τους οικοδεσπότες, καθώς και για τους αγιοταφίτες. Οι προσκυνητές από την πλευρά τους ήταν υποχρεωμένοι κατά την επιστροφή τους να ανταποδώσουν τα δώρα που είχαν δεχθεί. Επίσης ενημερώνονταν από παλαιότερους χατζήδες για τις λεπτομέρειες του ταξιδιού.
Προτού αναχωρήσουν έπρεπε να εξασφαλίσουν την ευλογία της εκκλησίας. Γι’ αυτό το σκοπό γινόταν παράκληση κατά τη διάρκεια της οποίας οι υποψήφιοι χατζήδες και το υπόλοιπο εκκλησίασμα συγχωρούσαν αμοιβαία ο ένας τον άλλο. Στο Γκέλβερι ο ιερέας του χωριού απλώς ευλογούσε τους προσκυνητές, ενώ στα Κοτύωρα τελούνταν ευχέλαιο στα σπίτια των προσκυνητών, οι οποίοι στη συνέχεια εξομολογούνταν και μεταλάμβαναν. Ακολουθούσε τελετουργική προπομπή των προσκυνητών από συγγενείς και φίλους, κάποτε και από τους ιερείς και τους υπόλοιπους παρευρισκόμενους, εκτός των ορίων του χωριού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση των Φαράσων, όπου την ομάδα των προσκυνητών οδηγούσε ένας ιερέας του χωριού.
5. Παραμονή στους Αγίους Τόπους
Κατά τη διάρκεια της παραμονής στους Αγίους Τόπους οι προσκυνητές επισκέπτονταν τα προσκυνήματα εντός και εκτός Ιεροσολύμων. Ανάλογα με τη χρονική στιγμή της άφιξής τους συμμετείχαν διαδοχικά στις εξής σημαντικές θρησκευτικές εορτές: Χριστούγεννα, Φώτα, Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Πάσχα. Η συμμετοχή στην τελετή αφής του Αγίου Φωτός κατά τη διάρκεια της ακολουθίας της Αναστάσεως ήταν ένα από τα απαραίτητα συμβολικά στοιχεία της διαδικασίας του προσκυνήματος. Το άλλο ήταν το βάπτισμα στον Ιορδάνη ποταμό. Σε περίπτωση που έφταναν έγκαιρα στα Ιεροσόλυμα, το βάπτισμα γινόταν την παραμονή της εορτής των Φώτων, όπως στην περίπτωση των προσκυνητών από τα Κουβούκλια.
Φρόντιζαν επίσης να προμηθευτούν σάβανο που έφερε την παράσταση της ταφής του Χριστού, εσώρουχα βουτηγμένα στον Ιορδάνη – ή να πάρουν μαζί τους αυτά που φορούσαν κατά τη βάπτισή τους εκεί –, μία λευκή λαμπάδα και 33 λευκά κεριά. Όλα τα παραπάνω θα χρησίμευαν για την τελετή της ταφής τους. Συνήθιζαν επίσης να εξασφαλίζουν συγχωροχάρτι με την υπογραφή του Πατριάρχη Ιεροσολύμων. Στην Αλάγια μάλιστα και στη Σπάρτα τοποθετούσαν το συγχωροχάρτι στο φέρετρο του χατζή, ώστε να διευκολυνθεί η μετάβασή του στον Παράδεισο. Προμηθεύονταν επίσης δώρα για συγγενείς, φίλους και κατ’ επέκταση για τα μέλη της κοινότητας. Συνήθως επρόκειτο για αναμνηστικά δώρα ή φυλαχτά. Αγόραζαν ακόμη σάβανα για ηλικιωμένα μέλη της κοινότητας κατόπιν παραγγελίας.
Η είσοδος των χατζήδων στο χωριό κατά την επιστροφή τους γινόταν επίσης με τελετουργικό τρόπο. Σχηματιζόταν πομπή που κατέληγε στην εκκλησία, όπου τελούνταν πανηγυρική δοξολογία. Ακολουθούσαν επισκέψεις στα σπίτια των χατζήδων, όπου μοιράζονταν τα δώρα που εκείνοι είχαν φέρει.
6. Σημασία του προσκυνήματος
Ανεξαρτήτως της σημασίας που είχε το χατζηλίκι για τα άτομα και κατ’ επέκταση για την κοινότητα, επρόκειτο για μετακίνηση πληθυσμών με ετήσια περιοδικότητα, ενταγμένη πλήρως στη συλλογική εμπειρία τόσο των ατόμων όσο και της κοινότητας. Η υποδοχή που επιφυλασσόταν στους χατζήδες συχνά θύμιζε εκείνη των μεταναστών που επέστρεφαν στον οικισμό. Η απουσία των προσκυνητών για σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα από την άλλη δημιουργούσε κάποια προβλήματα, τα οποία διευθετούνταν με τη βοήθεια ατόμων από το συγγενικό ή φιλικό τους κύκλο. Στα Κουβούκλια, λόγου χάρη, συγγενείς των προσκυνητών αναλάμβαναν να φροντίζουν τα κτήματα των τελευταίων.
Η πίστη ότι το ταξίδι στα Ιεροσόλυμα εξασφάλιζε συγχώρεση αμαρτιών, και επομένως την είσοδο στον Παράδεισο, ήταν ευρέως διαδεδομένη. Κάτω από αυτό το πρίσμα εξηγούνται βασικά στοιχεία της διαδικασίας του προσκυνήματος, όπως η εξασφάλιση συγχωροχαρτιού και το βάπτισμα στον Ιορδάνη, που συμβόλιζαν την προετοιμασία για τη μετά θάνατον ζωή και τη μετάβαση στην ομάδα εκείνων που είχαν σωθεί. Με τη συμμετοχή τους στην τελετή του Φωτός οι προσκυνητές γιόρταζαν αυτή τη μετάβαση.4 Η σύνδεση του χατζηλικιού με το θάνατο γίνεται άλλωστε προφανής και από την αγορά του σάβανου και όλων των αναγκαίων για την κηδεία του προσκυνητή. Οι χατζήδες απολάμβαναν ιδιαίτερο κοινωνικό status στην καθημερινή τους ζωή και συχνά τα άλλα μέλη της κοινότητας ζητούσαν τη συμβουλή τους. Η διαφοροποίηση αυτή κάποτε δηλωνόταν και από την ενδυμασία τους, όπως δείχνουν οι μποξάδες στην περίπτωση των Βουρλών.
Οι ομαδικές εκδηλώσεις πριν, κατά την αναχώρηση και κατά την επιστροφή των χατζήδων τόνωναν το θρησκευτικό συναίσθημα και ενίσχυαν τη συνοχή του κοινωνικού σώματος.