Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Φιλάρετος ο Ελεήμων γεννήθηκε το 702 στην Άμνια, μια κωμόπολη της Παφλαγονίας.¹ Γιος του Γεωργίου, πιθανόν αρμενικής καταγωγής,² και της Άννας, ο Φιλάρετος ήταν ένας πλούσιος γαιοκτήμονας, ο οποίος μάλιστα αναφέρεται ως ευγενής μεταξύ των κατοίκων του Πόντου και της Γαλατίας. Με τη σύζυγό του Θεοσεβούν απέκτησαν τρία παιδιά, έναν γιο, τον Ιωάννη, και δύο κόρες, την Υπατία και την Ευανθία. Η φιλανθρωπική του δράση αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο μέσα στο Βίο του. Ακόμα και όταν χάνει σταδιακά σχεδόν όλη την περιουσία του εξαιτίας των αραβικών επιδρομών στην περιοχή (πιθανόν το 782 ή και λίγο αργότερα)³ και άλλων παραμέτρων, εξακολουθεί να προσφέρει ελεημοσύνη στους φτωχούς, σε σημείο που να προκαλεί την οργή της συζύγου του.⁴

Ενώ ο Φιλάρετος βρισκόταν στο χείλος της οικονομικής καταστροφής, κατέφθασαν στην περιοχή του απεσταλμένοι της Ειρήνης (797-802) προκειμένου να επιλέξουν αυτοκρατορική σύζυγο για τον γιο τής Ειρήνης, αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΣΤ' (780-797). Το 788, λοιπόν, ολόκληρη η οικογένεια του Φιλαρέτου, η οποία αριθμούσε τότε 30 μέλη, μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, καθώς μία από τις εγγονές του Φιλαρέτου, η Μαρία, επελέγη ως μία από τις υποψήφιες συζύγους του Κωνσταντίνου και ήταν εκείνη που τελικά επικράτησε. Στον Φιλάρετο απονεμήθηκε τότε ο τίτλος του υπάτου και στον γιο του οι τίτλοι του σπαθαρίου και του μαγλαβίτου. Γάμους με ευγενείς έκαναν και οι άλλες δύο αδελφές της Μαρίας, η Μυρανθία νυμφεύθηκε έναν πατρίκιο, τον Κωνσταντινάκιο, ενώ η Ευανθία εστάλη ως νύφη στον Λογγοβάρδο δούκα του Βενεβέντου Αργούση.⁵ Και στην Κωνσταντινούπολη ο Φιλάρετος επιδόθηκε σε έντονη φιλανθρωπική δραστηριότητα, διανέμοντας στους φτωχούς και τα περιουσιακά στοιχεία που του είχαν αποδοθεί από τον αυτοκράτορα. Πριν από το θάνατό του, αγόρασε τάφο στη γυναικεία μονή του Αγίου Ανδρέα«ἐν τῇ Κρίσει», ή Ροδοφύλιον,⁶ και δώρισε την εναπομείνασα περιουσία του σε αυτή.⁷ Πέθανε την 1η Δεκεμβρίου 792 στην Κωνσταντινούπολη σε ηλικία 90 ετών, τέσσερα δηλαδή χρόνια μετά το γάμο της εγγονής του και τη στιγμή που ο εγγονός του και μετέπειτα βιογράφος του Νικήτας ήταν ακόμη 7 ετών.

2. Ιδεολογία

Ο Νικήτας στον Βίο απέφυγε έντεχνα κάθε αναφορά που θα ενέτασσε τον Φιλάρετο στην εικονόφιλη ή στην εικονοκλαστική παράταξη, γεγονός που μάλλον θα πρέπει να το ερμηνεύσουμε ως μια προσπάθεια να επιτύχει την καθολική αποδοχή της αγιότητας του Φιλαρέτου τόσο από τη μία πλευρά όσο και από την άλλη.⁸ Μετά το γάμο της Μαρίας με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΣΤ', ο Φιλάρετος και η οικογένειά του έγιναν συγγενείς του αυτοκρατορικού οίκου και γι’ αυτόν το σημαντικό λόγο θεωρείται πιθανότερο να ανήκαν στην εικονόφιλη παράταξη, καθώς η μητέρα του Κωνσταντίνου Ειρήνη ήταν εκείνη που το 787 αποκατέστησε για πρώτη φορά τη λατρεία των εικόνων κηρύσσοντας τη λήξη της πρώτης φάσης της Εικονομαχίας. Μάλιστα θεωρείται ότι ο εγγονός του Φιλαρέτου Νικήτας εξορίστηκε λόγω των εικονόφιλων αισθημάτων του στην Καριούπολη της Νότιας Πελοποννήσου, όπου και συνέγραψε το Βίο του Φιλαρέτου.⁹ Το γεγονός όμως ότι δεν γίνεται καμία αναφορά στην εικονομαχική έριδα μέσα στο Βίο έχει αποτελέσει έρεισμα για τη διατύπωση της θεωρίας από ορισμένους μελετητές ότι ο Φιλάρετος και η οικογένειά του πιθανότατα διέκειντο φιλικά προς την εικονοκλαστική παράταξη.¹⁰

3. Περιουσία

Στο Βίο του Φιλαρέτου καταγράφονται λεπτομερώς τα περιουσιακά του στοιχεία, ενώ παρέχονται αρκετά στοιχεία γενικότερα για την αγροτική κοινωνία του 8ου αιώνα. Μέσα από την αναλυτική παράθεση των περιουσιακών στοιχείων του πληροφορούμαστε λοιπόν ότι η περιουσία του Φιλαρέτου αριθμούσε, εκτός των 48 προαστίων, αγροτικών εκτάσεων δηλαδή, καλά αρδευόμενων, που ήταν διασκορπισμένες στην περιοχή του Πόντου, της Γαλατίας και της Παφλαγονίας και πρέπει να έφθαναν σύμφωνα με υπολογισμούς τους 15.000 με 20.000 μοδίους γης,¹¹ και 600 βόδια, 100 ζεύγη βοδιών ως υποζύγια, 600 ίππους βοσκής, 80 ίππους και ημιόνους για τις αγροτικές εργασίες, 12.000 πρόβατα καθώς και πλήθος δούλων. Η απαρίθμηση των περιουσιακών στοιχείων του Φιλαρέτου από τον Νικήτα είναι τόσο λεπτομερής ώστε αναφέρονται ακόμα και τα 250 μελίσσια που είχε στην κατοχή του, ενώ παρέχονται πληροφορίες ακόμα και για τη διακόσμηση και την επίπλωση του σπιτιού του. Από την απαρίθμηση των περιουσιακών στοιχείων του Φιλαρέτου προκύπτει ότι η περιουσία του στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στην κτηνοτροφία και τη μελισσοκομία σε συνδυασμό με τις αγροτικές εργασίες.¹²

4. Κοινωνική θέση

Η δύναμη του Φιλαρέτου στηριζόταν στον πλούτο και στις πολιτικές του διασυνδέσεις. Ο Φιλάρετος ζούσε μαζί με την οικογένειά του σ’ ένα παλαιό, μεγάλο και πολυτελές σπίτι που βρισκόταν στην Άμνια. Προς αυτό κατευθύνθηκαν πρώτα οι απεσταλμένοι της Ειρήνης όταν αναζητούσαν υποψήφια σύζυγο για τον γιο της, εντυπωσιασμένοι από την πολυτέλεια και τη μεγαλοπρέπειά του^. το τραπέζι μάλιστα όπου έφαγαν οι βασιλικοί απεσταλμένοι ήταν φτιαγμένo από ελεφαντόδοντο, ήταν επιχρυσωμένο και σε μέγεθος τόσο μεγάλο ώστε να εξυπηρετεί 36 άτομα. Επίσης, οι γυναίκες του σπιτιού βρίσκονταν στο γυναικωνίτη και δεν έβγαιναν από εκεί σύμφωνα με τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των αριστοκρατικών οικογενειών. Εκτός όμως από τον πλούτο του Φιλαρέτου, από το Βίο του προκύπτει ότι η κοινωνική του θέση ενισχυόταν και από τις σχέσεις του με κρατικούς υπαλλήλους της περιοχής, όπως με έναν διοικητή, έναν αξιωματούχο δηλαδή υπεύθυνο για τη συλλογή των φόρων της περιοχής, και μέσα από το κύρος και την επιρροή που του παρείχαν τέτοιου είδους διασυνδέσεις. Ο Φιλάρετος ονομάζεται από τον βιογράφο του ευγενής, ονομασία που στηριζόταν στην περιουσία του, και συγκεκριμένα στην κατοχή γης, και όχι στην αριστοκρατική του καταγωγή, καθώς ο πατέρας του ήταν επίσης ένας ευκατάστατος αγρότης. Προκύπτει λοιπόν ότι ευγενής κατά το β' μισό του 8ου αιώνα ονομαζόταν όχι απαραίτητα ο κάτοχος κάποιου τίτλου ή αξιώματος που αντλούσε τη θέση του από την αριστοκρατική του καταγωγή, αλλά κάλλιστα και κάποιος πλούσιος γαιοκτήμονας ο οποίος ανήκε στους κρατούντες της περιοχής του.¹³

Η περίπτωση του Φιλαρέτου δηλώνει ξεκάθαρα την εξέλιξη του θεσμού των θεμάτων κατά τον 8ο αιώνα, όταν ανάμεσα στους μικρούς και μεσαίους ιδιοκτήτες γης είχε αρχίσει να ξεχωρίζει μια νέα αριστοκρατική τάξη και η μικρή ιδιοκτησία είχε αρχίσει να συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων και να σχηματίζεται έτσι μια τοπική επαρχιακή αριστοκρατία η οποία αντλούσε το κύρος της από την κατοχή μεγάλων εκτάσεων γης. Πρόκειται για την εποχή κατά την οποία δημιουργούνται οι μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες, τα οικογενειακά ονόματα και κάνει την εμφάνισή του στο Βυζάντιο ο θεσμός της κληρονομικής αριστοκρατίας.¹⁴ Ακόμα ο Φιλάρετος παρουσιάζεται να βοηθάει οικονομικά πολλούς συγχωριανούς του οι οποίοι βρίσκονταν στο χείλος της οικονομικής καταστροφής και δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στις φορολογικές τους υποχρεώσεις και να αντιμετωπίσουν τη σκληρότητα των πιστωτών τους, γεγονός που αποτελεί μια ένδειξη για τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι μικροί και μεσαίοι έγγειοι ιδιοκτήτες κατά τον 8ο αιώνα καθώς και για τη φανερή πλέον διαφοροποίηση ανάμεσα στους «δυνατούς» και τους μικρούς ιδιοκτήτες γης. Από τη στιγμή που ο Φιλάρετος μετοικεί μαζί με την οικογένειά του στην Κωνσταντινούπολη, αποκτούν ο ίδιος και οι γιοι του και τίτλους, εισχωρώντας έτσι στην αριστοκρατική τάξη της πρωτεύουσας. Ο Φιλάρετος πλέον όφειλε την υψηλή κοινωνική του θέση όχι μόνο στον πλούτο, αλλά κυρίως στον τίτλο του και στους δεσμούς συγγένειάς του με τον αυτοκρατορικό οίκο, καθώς ήταν ο πεθερός του αυτοκράτορα.

5. Απώλεια περιουσίας

Σταδιακά ο Φιλάρετος έχασε την περιουσία του λόγω διαφόρων παραμέτρων. Κάποιοι γαιοκτήμονες επωφελήθηκαν των ατυχιών που συνάντησε ο Φιλάρετος και της αδυναμίας του να καλλιεργήσει τα κτήματά του και να πληρώσει τους φόρους και οικειοποιήθηκαν σταδιακά την περιουσία του. Οι γαιοκτήμονες αυτοί φαίνεται ότι έδρασαν στα πλαίσια της συλλογικής φορολογικής ευθύνης: εφόσον ο Φιλάρετος αδυνατούσε να καλλιεργήσει τη γη του και να πληρώσει στη συνέχεια το φόρο και εφόσον αναλάμβαναν το βάρος των φόρων του Φιλαρέτου, είχαν έπειτα το δικαίωμα εκμετάλλευσης και της έγγειας ιδιοκτησίας του.¹⁵ Κατέληξε, λοιπόν, να κατέχει ένα ζεύγος βοδιών, έναν ίππο, έναν ημίονο, μία αγελάδα, ένα μοσχάρι και δύο δούλους. Κατά το Βίο του, ακόμα και αυτά τα τελευταία περιουσιακά στοιχεία ο Φιλάρετος τα διένειμε σε εκείνους που θεωρούσε ότι τα χρειάζονταν περισσότερο. Η κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει, σύμφωνα με την ίδια πηγή, ήταν τέτοια ώστε όταν οι βασιλικοί απεσταλμένοι κατέφθασαν στο σπίτι του, χρειάστηκε οι γύρω χωρικοί και γαιοκτήμονες να τον εφοδιάσουν με τα αναγκαία τρόφιμα προκειμένου να τους παραθέσει ένα πλούσιο γεύμα. Παρά το γεγονός ότι ο Φιλάρετος ανήκε στους «δυνατούς» της εποχής και της περιοχής του, εύκολα οδηγήθηκε στην πτώχευση, πράγμα που δηλώνει ότι η κατάσταση ήταν ρευστή, η δύναμη της αριστοκρατίας του 8ου αιώνα δεν ήταν ακόμη δεδομένη και εγκαθιδρυμένη και ότι αυτή η νέα αριστοκρατία δεν αποτελούσε ακόμη μια κλειστή τάξη.

6. Αγιοποίηση

Ο Φιλάρετος δεν έχει να επιδείξει θαυματουργή δράση. Ως κύριος λόγος αγιοποίησής του προβάλλει η γενναιοδωρία του. Δεν έκανε κανένα θαύμα όσο βρισκόταν εν ζωή. Οι κοινοί τόποι που χρησιμοποιούνται προκειμένου να τεκμηριωθεί η αγιότητά του είναι η πρόβλεψη του θανάτου του και η ευωδία και η λάμψη του σώματός του τη στιγμή του θανάτου του. Όμως το κύριο αγιολογικό μοτίβο που χρησιμοποιεί ο Νικήτας για να στηρίξει την αγιότητα του παππού του είναι ένα όνειρό του όπου ο ίδιος βλέπει τον Φιλάρετο στον παράδεισο και συνομιλεί μαζί του.¹⁶ Όπως ο ίδιος ο Νικήτας μάς πληροφορεί, συγγράφει το Βίο του παππού του προκειμένου να αποδείξει την αγιότητά του η οποία δεν είναι ακόμη δεδομένη, και γι’ αυτόν το λόγο ο Βίος στερείται των αγιολογικών κοινών τόπων και των συνήθων ηθικοδιδακτικών νοημάτων και νουθεσιών, αλλά εξαίρει συστηματικά τη γενναιοδωρία του Φιλαρέτου, η οποία φέρεται να αποτελεί και τον ουσιαστικό λόγο της αγιοποίησής του.

1. Για την Άμνια της Παφλαγονίας βλ. Belke, K., Paphlagonien und Honorias (Tabula Imperii Byzantini, Band 9, Wien 1996), σελ. 170-171.

2. Την αρμένικη καταγωγή του Φιλαρέτου την υποστηρίζουν οι Brehier, L., “Les populations rurales au IXe siècle d’après l’hagiographie byzantine”, Byzantion 1 (1924), σελ. 180, και Treadgold, W., The Byzantine Revival 780-842 (California 1988), σελ. 91 και 432, σημ. 375, ενώ διαφωνεί ο Nesbitt, J., “The Life of St Philaretos (702-792) and its Significance for Byzantine Agriculture”, Greek Orth. Theol. Review 14 (1969), σελ. 152.

3. Fourmy, M.-H. – Leroy, M., “La Vie de S. Philarète”, Byzantion 9 (1934), σελ. 99-101.

4. Fourmy, M.-H. – Leroy, M., “La Vie de S. Philarète”, Byzantion 9 (1934), σελ. 133.

5. Ο Αργούσης των βυζαντινών πηγών ταυτίζεται με τον Arichis των δυτικών· βλ. Vasiliev, A., “Zitie Filareta Milostivogo”, Investija Russkago Archeologiceskago Instituta v Konstantinopole 5 (1900), σελ. 58-61. Οι Fourmy, M.-H. – Leroy, M., “La Vie de S. Philarète”, Byzantion 9 (1934), σελ. 105, με τους οποίους συμφωνούν και η Auzepy, M.F., “De Philarète, de sa famille et de certains monastères de Constantinople”, στο Jolivet, M. – Kaplan, J. – Sodini, P. (eds), Les saints et leur sanctuaire: textes images et monuments (Byzantina Sorbonensia 11, Paris 1993), σελ. 117-135, και ο Winkelmann, F., Quellenstudien zur herrschenden Klasse von Byzanz im 8. und 9. Jahrhundert (Berliner Byzantinistische Arbeiten 54, Berlin 1987), σελ. 192-193, ταυτίζουν τον Αργούση του Βίου του Φιλαρέτου με τον γιο του δούκα του Βενεβέντου Arichis, τον Grimoald.

6. Η μονή αυτή ταυτίζεται πιθανότατα με τη μονή όπου στις 20 Νοεμβρίου 766 ετάφη ο άγιος Ανδρέας Κρήτης· βλ. Janin, R., La géographie ecclésiastique de l'empire byzantin III: Les églises et les monastères (Paris 1953), σελ. 32-35.

7. Στο ερώτημα γιατί ο Φιλάρετος διάλεξε μια γυναικεία μονή για να ενταφιασθεί, η μόνη πιθανή απάντηση που έχει δοθεί είναι ότι τα γυναικεία μοναστήρια της εποχής εκείνης διέθεταν ιδιαίτερο κύρος και δύναμη· βλ. Auzepy, M.F., “De Philarète, de sa famille et de certains monastères de Constantinople”, στο Jolivet, M. – Kaplan, J. – Sodini, P. (eds), Les saints et leur sanctuaire: textes images et monuments (Byzantina Sorbonensia 11, Paris 1993), σελ. 127.

8. Βλ. Γιαννόπουλος, Π., «Παρατηρήσεις στο “Βίο του αγίου Φιλαρέτου”», Βυζαντινά 131 (1985), σελ. 501-502.

9. Οι Fourmy, M.-H. – Leroy, M., “La Vie de S. Philarète”, Byzantion 9 (1934), σελ. 97, και ο Γιαννόπουλος, Π., «Παρατηρήσεις στο “Βίο του αγίου Φιλαρέτου”», Βυζαντινά 131 (1985), σελ. 501-502, εικάζουν ότι ο Μιχαήλ Β' μπορεί να εξόρισε τον Νικήτα όταν πήρε σκληρά μέτρα εναντίον των μοναχών μετά την επανάσταση του Θωμά του Σλάβου.

10. Ο Sevcenko, I., “Hagiography of the Iconoclast Period”, στο Bryer, A. – Herrin, J. (eds), Iconoclasm, Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies (University of Birmingham, March 1975, England 1977), σελ. 126-127, αμφισβητεί τα εικονόφιλα αισθήματα του Φιλαρέτου και της οικογένειάς του, καθώς και το γεγονός ότι μπορεί ο Νικήτας να εξορίστηκε λόγω αυτών των αισθημάτων από έναν μετριοπαθή εικονομάχο αυτοκράτορα όπως ο Μιχαήλ Β', ο οποίος δεν προέβη γενικά σε διώξεις εικονοφίλων. Την άποψη του Sevcenko ενισχύει και η Auzepy, M.F., “De Philarète, de sa famille et de certains monastères de Constantinople", στο Jolivet, M. – Kaplan, J. – Sodini, P. (eds), Les saints et leur sanctuaire: textes images et monuments (Byzantina Sorbonensia 11, Paris 1993), σελ. 121, παρατηρώντας ότι τα ονόματα των απογόνων του Φιλαρέτου έχουν ως επί το πλείστον σχέση με άνθη και όχι με αγίους της εποχής, ενώ και οι μονές όπου ενταφιάστηκαν τα μέλη της οικογένειας του Φιλαρέτου είχαν ιδιαίτερο κύρος και δύναμη κατά την «εικονομαχική περίοδο». Αντίθετα, άλλοι ερευνητές ερμηνεύουν τη στάση αυτή του Νικήτα ως μια έκφραση μετριοπάθειας, ουδετερότητας ή αδιαφορίας εκ μέρους του για την όλη θρησκευτική και πολιτική διαμάχη της εποχής του· βλ. Γιαννόπουλος, Π., «Παρατηρήσεις στο “Βίο του αγίου Φιλαρέτου”», Βυζαντινά 131 (1985), σελ. 501-502. Άλλοι ερευνητές εντοπίζουν στοιχεία του αγιολογικού μοτίβου του αγίου-σαλού, οπότε αναφορές στις εικόνες και στην εικονομαχική έριδα δεν θα άρμοζαν· βλ. Kazhdan, A. in collaboration with Sherry, L. – Angelidi, C., A History of Byzantine Literature (650-850) (Athens 1999), σελ. 289-290.

11. Στους 10.000 μοδίους την υπολογίζει ο Kaplan, M., Les hommes et la terre à Byzance du VIe au XIe siècle. Propriété et exploitatoin du sol (Paris 1992), σελ. 332.

12. Βλ. Evert-Kappesova, H., “Une grande propriété foncière du VIIIe s. à Byzance", Byzantinoslavica 24 (1963), σελ. 37.

13. Loos, M., “Quelques remarques sur les communautés rurales et la grande propriété terrienne à Byzance (VIIe-XIe siècles)”, Byzantinoslavica 39 (1978), σελ. 3-18· Kaplan, M., Les hommes et la terre à Byzance du VIe au XIe siècle. Propriété et exploitatoin du sol (Paris 1992), σελ. 362-3· Nesbitt, J., “The Life of St Philaretos (702-792) and its Significance for Byzantine Agriculture”, Greek Orthodox Theological Review 14 (1969), σελ. 153. Ο Kazhdan, A., “One more Agrarian History of Byzantium”, Byzantinoslavica 55 (1994), σελ. 81, εντοπίζει στον όρο «ευγενής» περισσότερο τη σημασία του ταπεινού και ευσεβούς με βάση την ορολογία της αγιολογικής γραφής παρά τη σημασία του αριστοκράτη, χωρίς εντούτοις να διαφωνεί με τον Κaplan, καθώς ο τελευταίος χαρακτηρίζει αριστοκρατικό τον τρόπο ζωής του Φιλαρέτου και όχι το κοινωνικό στάτους του, εφόσον δεν προκύπτει από πουθενά ότι ο Φιλάρετος είχε αριστοκρατική καταγωγή ή ότι έφερε κάποιον τίτλο. Δεν εμπλέκονται, αντίθετα, σε αυτή τη διαδικασία οι Kazhdan, A. in collaboration with Sherry, L. – Angelidi, C., A History of Byzantine Literature (650-850) (Athens 1999), σελ. 287.

14. Ostrogorsky, G., “Observations on the Aristocracy in Byzantium”, Dumbarton Oaks Papers 25 (1971), σελ. 3-5, και Loos, M., “Quelques remarques sur les communautés rurales et la grande propriété terrienne à Byzance (VIIe-XIe siècles)”, Byzantinoslavica 39 (1978), σελ. 14.

15. Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία Β1: 610-867 (Θεσσαλονίκη 1998) (β' έκδοση με βιβλιογραφική ενημέρωση), σελ. 319-320.

16. Fourmy, M.-H. – Leroy, M., “La Vie de S. Philarète”, Byzantion 9 (1934), σελ. 161-165.