Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Γενικά στοιχεία για την ιστορία του ναού της Αγ. Άννας

Στην ανατολική συνοικία της Τραπεζούντας, κοντά στο ναό του Αγίου Βασιλείου, βρίσκεται ο μικρών διαστάσεων ναός της Αγίας Άννας. Ανήκει στον τύπο των καμαροσκέπαστων, τρίκλιτων βασιλικών με φωταγωγό της Μεσοβυζαντινής περιόδου. Ο ναός έχει τρία κλίτη που απολήγουν αντίστοιχα στα ανατολικά σε τρεις ημικυκλικές αψίδες και καλύπτονται το καθένα με θόλο.¹ Το εσωτερικό του ναού κοσμείται με τοιχογραφίες και αφιερωματικές επιγραφές που χρονολογούνται από το 12ο ως και το 15ο αιώνα,² και είχε χρησιμοποιηθεί για ενταφιασμούς την εποχή των Μεγάλων Κομνηνών.³

Στο ναό σώζονται δύο εγχάρακτες επιγραφές. Η μία εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα, αναφέρεται στον ιερέα Γρηγόριο και χρονολογείται πριν από το 10ο αιώνα· η άλλη βρίσκεται πάνω από τη νότια είσοδο του ναού και έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί δίνει πληροφορίες για την εποχή ανοικοδόμησης του ναού. Το κείμενο της επιγραφής αυτής αναφέρει:

Ἀνενεόθι ὁ ναòς τ[ῆς ἁγίας]
Ἀν[νη]ς ἐπì Βασιλεί[ου] Λέ[οντος καì Ἀλε]
ξάνδρου, στρατηγ[οῦ]ντος Ἀλε
ξίου κ(καì) (πρωτο)σπαθ[αρίου] τοῦ ἀνα[νεώ]σαντος τòν ναὼν
ἔτ(ους) ςτογ΄.

Η επιγραφή τοποθετεί την ανανέωση του ναού στο έτος από κτίσεως κόσμου 6393. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τη μελέτη της τοιχοδομίας, ο ναός θα πρέπει να ξαναχτίστηκε εκ βάθρων το 884/885.⁴ Η επιγραφή επομένως παρέχει μία αδιαμφισβήτητη πληροφορία ότι ο ναός που σώζεται ως σήμερα χτίστηκε κατά το τελευταίο τέταρτο του 9ου αιώνα, επί βασιλείας του Βασίλειου Α΄, την εποχή του πρωτοσπαθαρίου Αλέξιου. Έχει υποτεθεί πάντως ότι οικοδομήθηκε στη θέση παλαιότερου ναού. Ωστόσο, ως προς την περίοδο ίδρυσης του αρχικού ναού της Αγίας Άννας, υπάρχει μεγάλη διχογνωμία μεταξύ των μελετητών. Ορισμένοι υποθέτουν ότι αυτή πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο ή 7ο αιώνα, ενώ άλλοι αναφέρουν τον 8ο αιώνα.⁵ Δεν υπάρχουν όμως επαρκή στοιχεία για την τεκμηρίωση αυτών των απόψεων.⁶ Επίσης, δεν μπορεί να διευκρινισθεί κατά πόσον στο ναό του 9ου αιώνα ακολουθήθηκε η μορφή του αρχικού ναού.⁷ Ο αρχικός ναός εξάλλου είχε χτιστεί πιθανότατα επάνω σε παλαιότερο, μη χριστιανικό, ναό,⁸ κατά τις συνήθειες της εποχής.

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι κάτω από το ναό υπάρχει μία κρύπτη, η οποία δεν είναι προσβάσιμη αλλά είναι εμφανής από το δάπεδο του κυρίως ναού. Η κρύπτη δεν έχει ερευνηθεί πλήρως,⁹ αποτελείται όμως από αρκετά μεγάλες στοές, οι οποίες είχαν χρησιμοποιηθεί και για ενταφιασμούς.¹⁰

2. Η μελέτη του μνημείου

Ο ναός της Αγίας Άννας χρησιμοποιούνταν ως και τη νεότερη εποχή. Η πρώτη συστηματική ενασχόληση με το μνημείο έγινε το 1895 από τον G. Millet, ο οποίος αναγνώρισε τον αρχιτεκτονικό τύπο του και παρουσίασε ορισμένες από τις γραπτές και εγχάρακτες επιγραφές του. Την περίοδο που επισκέφτηκε το ναό ο Γάλλος μελετητής, σώζονταν ακόμη σε αρκετά καλή κατάσταση οι τοιχογραφίες του εσωτερικού του. Μετά την επίσκεψη του Millet έγιναν προσθήκες παλαιότερων αρχιτεκτονικών μελών (κιόνων, κιονοκράνων και επιθημάτων), καθώς και λιθανάγλυφων που χρονολογούνται πιθανόν στο 13ο-14ο αιώνα. Ύστερα από λίγα χρόνια, το 1903, ο Παπαμιχαλόπουλος, κατά την περιήγησή του στην Τραπεζούντα, σημειώνει ότι ο ναός δε βρισκόταν πια σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση.¹¹ Το 1916 πάντως ο Μηλιόπουλος είχε την ευκαιρία να ερευνήσει, κατ’εντολή της Μητρόπολης Τραπεζούντας, το εσωτερικό της κρύπτης.¹² Αναφορά στην Αγία Άννα γίνεται και από το μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο.¹³

3. Η τύχη του ναού κατά τον 20ο αιώνα

Ο ναός, σύμφωνα με απογραφή των αρχών του 20ού αιώνα, ανήκε στην ενορία του Αγίου Βασιλείου και παρέμεινε σε χρήση ως το 1923, ενώ μετά χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία από τους Τούρκους. Η ως άνω χρήση επιτάχυνε προφανώς την καταστροφή των τοιχογραφιών. Κατά την επίσκεψη του στην Τραπεζούντα, το 1929, ο D. Talbot Rice σημειώνει ότι πολλές από τις τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού –τις οποίες είχε νωρίτερα επισημάνει ο Millet είχαν καταστραφεί. Διατηρούνταν όμως ακόμη ίχνη τοιχογραφιών στο εξωτερικό του. Κατά την επίσκεψη της S. Ballance, το 1958, στην Τραπεζούντα, ο ζωγραφικός διάκοσμος τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού του ναού είχε καταστραφεί σε πολύ μεγάλο βαθμό.

Ο ναός σώζεται μέχρι σήμερα, αλλά παραμένει κλειστός.

1. Μillet, G., “Les monastères et les églises de Trébizonde”, BCH 19 (1895), σελ. 443, εικ. 17· Millet, G., “Mission à Trebizonde en 1893. Étude détaillée de quelques églises”, στο Millet, G. – Rice, D. Talbot, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 23-24, εικ. 1· Rice, D. Talbot, “Religious Buildings of Trebizond”, Byzantion V (1929-1930) σελ. 57· Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I-II (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219, πίν. 164.

2. Μillet, G., “Les monastères et les églises de Trébizonde”, BCH 19 (1895), σελ. 437· Millet, G., “Mission à Trebizonde en 1893. Étude détaillée de quelques églises” στο Millet, G. – Rice, D. Talbot, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 23-39· Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 377· Ξυγγόπουλος, Α., «G. Millet – D. Talbot Rice, Byzantine Painting at Trebizond, London 1936. George Allen and Unwin Ltd. (Courtauld Institute publication on Near Eastern Art, edited by W.G. Constable and D. Talbot Rice, I), 182 σελίδες μετά 10 σχεδίων [εν τω κειμένω και 57 φωτοτυπικών πινάκων εν τέλει», Βιβλιοκρισία, ΕΕΒΣ 12 (1936), σελ. 463· Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 257· Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219.

3. Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219· Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ιστορία-Λαογραφία-Πολιτισμός, τόμ. Α´ (Θεσσαλονίκη 1988), σελ. 21.

4. Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 183, 246· Και ακόμη: Χρύσανθος, μητροπολίτης Χρύσανθος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 376· Ballance, S., «The Byzantine Churches of Trebizond», Anatolian Studies X (1960), σελ. 142, 145· Janssens, E., Trébizonde en Colchide (Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL, Bruxelles 1969), σελ. 225· Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 257.

5. Για μια πιθανή χρονολόγηση του αρχικού ναού στον 6ο ή 7ο αιώνα βλ. Millet, G., “Les monastères et les églises de Trébizonde”, BCH 19 (1895), σελ. 444· Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος., «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 376· Rice, D. Talbot, “The Messel Expedition, 1929. A Survey of the Monuments” στο Millet, G. – Rice, D. Talbot, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 107· Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ιστορία-Λαογραφία-Πολιτισμός, τόμ. Ε΄, σελ. 311. Για την υπόθεση ότι ίσως ο αρχικός ναός ανάγεται στις αρχές του 8ου αιώνα βλ. Rice, D. Talbot, “Religious Buildings of Trebizond”, Byzantion V (1929-1930), σελ. 57· Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 257.

6. Βλ. επίσης και Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 182-183.

7. Ballance, S., “The Byzantine Churches of Trebizond”, Anatolian Studies X (1960), σελ. 154.

8. Millet, G., “Les monastères et les églises de Trébizonde”, BCH 19 (1895), σελ. 444· Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος., «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 375.

9. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 375.

10. Millet, G., “Les monastères et les églises de Trébizonde”, BCH 19 (1895), σελ. 443· Μηλιόπουλος, Ι., «Τό Ναΐδιον της Αγίας Άννης», Οι Κομνηνοί 1, 17 (1916), σελ. 309-312· Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 375· Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219.

11. Παπαμιχαλόπουλος, Κ.Ν., Περιήγησις εις τον Πόντον (Αθήνα 1903), σελ. 200-201.

12. Μηλιόπουλος, Ι., «Τo Ναΐδιον της Αγίας Άννης», Οι Κομνηνοί 1, 17 (1916), σελ. 309-310.

13. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 375-378.