1. Ίδρυση και λειτουργία της σχολής

Στο πλαίσιο της ευρύτερης πολιτικής των Λασκάρεων για την ανασυγκρότηση των εκπαιδευτικών δομών και την ανάπτυξη των επιστημών στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας, σημαντική υπήρξε η συμβολή του αυτοκράτορα Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως. Ο νέος αυτοκράτορας επιδίωξε να συνεχίσει το έργο του πατέρα του, του Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη, στο χώρο των γραμμάτων και, αμέσως μετά την άνοδό του στο θρόνο (1254), προώθησε την ίδρυση μιας κρατικής σχολής ανώτατων σπουδών. Η εν λόγω σχολή ιδρύθηκε δίπλα στο ναό του Αγίου Τρύφωνος κοντά στην Ασκανία λίμνη, ο οποίος εγκαινιάσθηκε περί το 1255 από τον Θεόδωρο Β΄ προς τιμήν του μεγαλομάρτυρος και προστάτη της Νίκαιας.

Πληροφορίες για την ίδρυση και τη λειτουργία της σχολής αντλούμε κυρίως από την αλληλογραφία του αυτοκράτορα και τη Χρονική Σύνοψη του Θεοδώρου Σκουταριώτη. Σύμφωνα με τον Σκουταριώτη, η σχολή στην εκκλησία του Αγίου Τρύφωνος συντηρούνταν με χορηγίες του κράτους, ενώ δεχόταν και βοήθεια σε είδος και τρόφιμα.¹ Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την οργάνωση και το πρόγραμμα της σχολής αναφέρονται σε μια επιστολή του Θεοδώρου Β΄ προς τον «καθηγητή ποιητικής» Ανδρόνικο Φραγγόπουλο και τον καθηγητή ρητορικής Μιχαήλ Σεναχηρείμ.² Όπως προκύπτει από τα στοιχεία που διαθέτουμε, στη σχολή λειτουργούσαν δύο έδρες: μία ποιητικής (δηλαδή γραμματικής) και μία ρητορικής. Ο αριθμός των μαθητών ήταν σχετικά μικρός και υπολογίζεται γύρω στους έξι. Το επίπεδο διδασκαλίας ήταν αρκετά υψηλό για την εποχή, καθώς ορισμένοι από τους αποφοίτους, αν και αναζήτησαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους αλλού, τελικά επέστρεψαν στη σχολή της Νίκαιας. Οι σπουδές ήταν οργανωμένες σε δύο επίπεδα. Το πρώτο το αποτελούσαν τα βασικά μαθήματα (εγκύκλιος παιδεία) και το δεύτερο η ρητορική. Το ίδρυμα διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη, η οποία περιείχε αρκετούς κώδικες με αρχαία κείμενα. Για το πρόγραμμα σπουδών είναι γνωστό ότι περιλάμβανε ανάγνωση και ανάλυση αρχαίων συγγραφέων.³ Για τις ανάγκες της διδασκαλίας ο Σεναχηρείμ συνέταξε ένα υπόμνημα στον Όμηρο, το οποίο διακρίνεται για το ρητορικό ύφος του.⁴

Η λειτουργία της σχολής και η πορεία των μαθημάτων βρίσκονταν υπό τη στενή εποπτεία του αυτοκράτορα, ο οποίος δήλωνε ικανοποιημένος από την πρόοδο των μαθητών. Βασικός σκοπός και προορισμός του ιδρύματος ήταν αναμφισβήτητα η υψηλή κατάρτιση των νέων ανθρώπων που επρόκειτο να αναλάβουν υψηλά κρατικά ή εκκλησιαστικά αξιώματα. Ωστόσο, φαίνεται ότι η λειτουργία της σχολής διεκόπη λίγο μετά το θάνατο του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως (1258), οπότε και σταμάτησαν οι επιχορηγήσεις από το κράτος.⁵ Ο επικεφαλής της σχολής Μιχαήλ Σεναχηρείμ επέλεξε μετά το 1261 να ακολουθήσει τον νέο αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο στην Κωνσταντινούπολη.

Χρονολογικά, η σχολή ανώτατων σπουδών στην εκκλησία του Αγίου Τρύφωνος στη Νίκαια ήταν η τελευταία που ιδρύθηκε στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας, ενώ είχαν προηγηθεί σχεδόν διαδοχικά οι σχολές των Θεοδώρου Εξαπτέρυγου, Δημητρίου Καρύκη, Νικηφόρου Βλεμμύδη και Γεωργίου Βαβουσκωμίτη.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η εν λόγω σχολή υπήρξε η μόνη αποκλειστικά κρατική σχολή ανώτατων σπουδών, στην οποία μάλιστα η έμφαση της διδασκαλίας δόθηκε στη ρητορική, η οποία κατά παράδοση διδασκόταν σε ιδιωτικές σχολές.