Οικονόμος Ιωάννης
1. Βιογραφία

Ο Ιωάννης Δημητρακέλλης-Οικονόμος γεννήθηκε στο Αϊβαλί (Κυδωνίες) το 1735. Οι γονείς του Δημητράκης και Ρήγαινα κατάγονταν από τα Βασιλικά της Λέσβου. Ο πατέρας του μετανάστευσε στο Αϊβαλί και κατόρθωσε να αναδειχθεί σε σημαίνον μέλος της τοπικής κοινωνίας. Κατέλαβε μάλιστα και το αξίωμα του δημογέροντα. Ο Δημητράκης Δημητρακέλλης είχε τρεις γιους, από τους οποίους ο Ιωάννης ήταν ο μεγαλύτερος, και τέσσερις κόρες, που παντρεύτηκαν γόνους σημαντικών οικογενειών της πόλης.

Ο Ιωάννης ακολούθησε εκκλησιαστική σταδιοδρομία. Έγινε ιερέας, ενώ στη συνέχεια του απονεμήθηκε και το αξίωμα του οικονόμου. Αναφέρεται ότι προκειμένου να γίνει ιερέας σπούδασε στην Αθωνιάδα Σχολή. Σύμφωνα με άλλες (μάλλον απόκρυφες) πηγές, σε ηλικία είκοσι πέντε ετών άρχισε να ταξιδεύει σε διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για να γνωρίσει τα ήθη και τα έθιμα των λαών που ζούσαν εκεί, ενώ παράλληλα έμαθε τουρκικά και προσπάθησε να έρθει σε επαφή και με άλλες ανατολικές γλώσσες. Δε λείπουν ωστόσο εκείνοι που τον θεωρούν απαίδευτο. Εντυπωσιάζει ωστόσο η αντοχή της εκδοχής ότι ταξίδεψε σε διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας για να μελετήσει τα ήθη και τη διοίκηση.1

Ο πρώτος σημαντικός σταθμός στη σταδιοδρομία του είναι η συμβολή του στην έκδοση του φιρμανιού με το οποίο οι Οθωμανοί παραχωρούσαν προνόμια στους κατοίκους του Αϊβαλιού το 1773. Στο διάστημα που ακολούθησε, ο Οικονόμος κυριάρχησε στα κοινοτικά πράγματα του Αϊβαλιού επί περίπου δύο δεκαετίες. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγόρησαν ότι καταχράστηκε την εμπιστοσύνη του λαού και κυβέρνησε απολυταρχικά την πόλη. Ίδρυσε το ναό της Παναγίας των Ορφανών στην κάτω συνοικία, καθώς και το σχολείο που λειτούργησε στο προαύλιο του ίδιου ναού. Το 1784 του ζητήθηκε από τη Μεγάλη Σύναξη των μοναχών του Αγίου Όρους να αναλάβει θέση επιτρόπου των μοναχών στο Αϊβαλί, με στόχο τη συλλογή και απόδοση ζητειών από τους κατοίκους της περιοχής. Το γεγονός αυτό ενισχύει την πιθανότητα να είχε σπουδάσει στην Αθωνιάδα.

Ο Οικονόμος πέθανε σε ηλικία πενήντα έξι ετών, το 1791, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Αναφέρεται ότι είχε εξυφανθεί συνωμοσία με σκοπό τη δολοφονία του, αλλά ότι πριν εκδηλωθεί πέθανε από φυσικά αίτια.2 Σύμφωνα όμως με άλλη εκδοχή, είχε πληροφορηθεί τα σχετικά με τη συνωμοσία και την πιθανότητα να κληθεί σε απολογία στην Κωνσταντινούπολη και έθεσε τέρμα στη ζωή του πίνοντας το δηλητήριο που έφερε πάντα μαζί του, στη μικρή θήκη ενός δαχτυλιδιού. Δεν έλειψαν εκείνοι που έκαναν τον παραλληλισμό με το Θεμιστοκλή, για τον οποίο αναφέρεται ότι δηλητηριάστηκε με παρόμοιο τρόπο.3

2. Ιδρυτικός μύθος του Αϊβαλιού

Η εκχώρηση των προνομίων αποδίδεται στις φιλίες του Οικονόμου με σημαίνοντα πρόσωπα στην Κωνσταντινούπολη, όπως ο δραγουμάνος του στόλου Νικόλαος Μαυρογένης και ο τραπεζίτης Πετράκης. Τονίζεται όμως και ένα επεισόδιο που υποτίθεται πως συνέβη μετά τη ναυμαχία του Τσεσμέ το 1770. Σύμφωνα με την παράδοση, μετά την καταστροφή του στόλου ανώτερος Οθωμανός αξιωματούχος κατέφυγε στην απέναντι στεριά. Εκεί τον βρήκε σε άσχημη κατάσταση ο Οικονόμος, ο οποίος τον φιλοξένησε στο κτήμα του παρά τις αντιρρήσεις της συζύγου του. Φεύγοντας ο πασάς τού υποσχέθηκε να ανταποδώσει τη φιλοξενία όταν θα το επέτρεπαν οι συνθήκες. Επρόκειτο για τον αξιωματούχο του στόλου Χασάν-μπέη Τζεζάερλη Μαντάλογλου. Όταν ο Οικονόμος πληροφορήθηκε την άνοδο του φιλοξενούμενού του στην ιεραρχία,4 τον επισκέφθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Έτυχε λαμπρής υποδοχής και, σε προτροπή του πασά να διαλέξει κάτι ως ανταπόδοση της φιλοξενίας, εκείνος απάντησε ότι επιθυμεί την ανακούφιση των συμπολιτών του. Η συμφωνία των δύο ανδρών είχε αποτέλεσμα την εκχώρηση των προνομίων. Η αφήγηση περιέχει πολλά παραμυθιακά στοιχεία που βρίσκονται σε λαϊκές διηγήσεις με θέμα την ανταπόδοση του καλού και το γύρισμα της τύχης.

3. Η προσωπικότητα του Οικονόμου

Ήδη από πολύ νωρίς η προσωπικότητα του ουσιαστικού ιδρυτή του Αϊβαλιού επενδύθηκε με στοιχεία που κινούνται στη σφαίρα του μύθου. Πέρα από τον ιδρυτικό μύθο της πόλης και τον παραλληλισμό του με μία σημαντική προσωπικότητα της αρχαίας Αθήνας όπως ο Θεμιστοκλής, φαίνεται πως δημιουργήθηκαν σχετικά με το πρόσωπό του αρκετές λαϊκές παραδόσεις. Μια από αυτές, η οποία περιέχει και σαφή θρησκευτικά στοιχεία, είναι η εξής:

Ο Οικονόμος από τον Κωνσταντινουπολίτη φίλο του Πετράκη είχε λάβει δώρο το ξίφος του Μεγάλου Κωνσταντίνου και την επιγονατίδα του αγίου Γεωργίου. Στη μία πλευρά του ξίφους ήταν χαραγμένο το ακόλουθο εδάφιο από ψαλμούς: «Κύριε, δίκασον τους αδικούντας με, πολέμησον τους πολεμούντας με, επιλαβού όπλου και θυρεού». Στην άλλη πλευρά του υπήρχε παράσταση του Χριστού με το άγιο ποτήριο. Μετά την εγκατάλειψη της πόλης το 1821, σύμφωνα πάντα με την παράδοση, το ξίφος κατασχέθηκε στη Σύρο και πέρασε στα χέρια του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος το δώρισε στον τσάρο Νικόλαο Α'. Ο τελευταίος έφερε το συγκεκριμένο ξίφος κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου.

Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Οικονόμος έγινε αντικείμενο διεκδίκησης από τα διάφορα κοινωνικά στρώματα του Αϊβαλιού, καθένα από τα οποία του προσέδιδε και διαφορετικά χαρακτηριστικά. Οι εκπρόσωποι των αστικών στρωμάτων υποστήριζαν ότι ήταν μορφωμένος, ότι φοίτησε στην Αθωνιάδα και ταξίδεψε σε πόλεις της Ευρώπης. Θεωρούσαν αδύνατο να πετύχει κάποιος άνθρωπος χωρίς παιδεία όσα εκείνος. Τα λαϊκά στρώματα από την άλλη πίστευαν ότι ο ιδρυτής του Αϊβαλιού δε διέθετε ιδιαίτερη μόρφωση, ήταν όμως αυτοδημιούργητος, έξυπνος και πιστός στο Θεό. Είναι προφανές ότι κάθε πλευρά, στην προσπάθειά της να οικειοποιηθεί τον Ιωάννη Οικονόμο, του προσέδωσε χαρακτηριστικά που ανταποκρίνονταν στο δικό της κοινωνικό πρότυπο.

1. Σταυράκη, Χ., Αι Κυδωνίαι προ του 1821 κατά τον κύριον Μ.Δ. Ραφφενέλον (Σμύρνη 1861), σελ. 6, και Σακκάρης, Γ., Ιστορία των Κυδωνιών (Αθήναι 1920), σελ. 17 κ.ε., όπου παρατίθενται οι διάφορες απόψεις.

2. Σταυράκη, Χ., Αι Κυδωνίαι προ του 1821 κατά τον κύριον Μ.Δ. Ραφφενέλον (Σμύρνη 1861), σελ. 8.

3. Καραμπλιάς, Ι., Ιστορία των Κυδωνιών: Από της ιδρύσεώς των μέχρι της αποκαταστάσεως των προσφύγων εις το ελεύθερον ελληνικόν κράτος Α΄ (Αθήναι 1949), σελ. 108.

4. Παναγιωταρέα, Ά., Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες (Θεσσαλονίκη 1994), σελ. 21.