Μπουτζάς
1. Η ανάπτυξη

Ο Μπουτζάς (Buca στα τουρκικά), που βρίσκεται στην παρυφή της τελευταίας νότιας άκρης της οροσειράς του Νυφ Νταγκ, απέχει 9 χλμ. από τη Σμύρνη. Δε διαθέτουμε στοιχεία για τις απαρχές του οικισμού του Μπουτζά. Ξέρουμε μόνο ότι κατά τη Βυζαντινή περίοδο1 ήταν μία κατοικημένη τοποθεσία με αγροτικά σπίτια, η «τοποθεσία της Κόγχης» που αναφέρει ο Αριστοτέλης Φοντριέρ.2 Κατά την τουρκική κατάκτηση και ως το 1770 ήταν ένα χωριό με λίγα σπίτια και αγροικίες. Η πρώτη φάση της ανάπτυξης του Μπουτζά άρχισε μετά τα Ορλωφικά του 1770. Είχαν εγκατασταθεί τότε πολλές οικογένειες προσφύγων από την Πελοπόννησο.3 Ακολούθησαν και νησιώτες, κυρίως Χιώτες, αλλά και Κυθήριοι και Ανδριώτες. Η δεύτερη φάση ανάπτυξης σημειώθηκε μετά το 1861, όταν εγκαινιάστηκε η σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης-Αϊδινίου, με στάση στον Μπουτζά.4 Τότε εγκαθίστανται και οι πρώτοι Ευρωπαίοι από τη Σμύρνη σε εξοχικά σπίτια.5 Κατά το 19ο αιώνα ο Μπουτζάς γέμισε με κομψές κατοικίες και βίλες και απέκτησε επιπλέον ένα θέατρο. Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα αναπτύχθηκε σταδιακά και έγινε ένα σημαντικό προάστιο της Σμύρνης, δηλαδή τόπος μόνιμης κατοικίας, πράγμα που ήταν εφικτό χάρη και στα υπάρχοντα μέσα μεταφοράς. Οι κάτοικοι της Σμύρνης που ως τότε έρχονταν στον Μπουτζά μόνο για διακοπές άρχισαν να εγκαθίστανται μόνιμα. Η μεταμόρφωσή του σε προάστιο στη διάρκεια του 19ου αιώνα δεν εμπόδισε την καλλιέργεια στον κάμπο του. Στο 18ο και 19ο αιώνα καλλιεργούσαν αμπέλια από διάφορες ποικιλίες, συκιές, ελιές και από οπωροφόρα δένδρα μόνο αμυγδαλιές. Από το 1880 άρχισε και η συστηματική καλλιέργεια καπνού στη μεγάλη κοιλάδα του Μπουτζά.

2. Οι κάτοικοι

Για τον πληθυσμό του Μπουτζά έχουμε ελάχιστες πληροφορίες και αυτές μόνο για το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Με τα στοιχεία αυτά όμως μπορούμε να κάνουμε κάποιες εκτιμήσεις. Στο τέλος του 19ου αιώνα οι κάτοικοι του Μπουτζά ήταν 6.000. Για τις αρχές του 20ού αιώνα οι πληροφορίες των διαθέσιμων πηγών διαφοροποιούνται μεταξύ τους. Έτσι κάπου γίνεται λόγος για 6.000 κατοίκους,6 αλλά σύμφωνα με την πλειονότητα των πηγών ο πληθυσμός του Μπουτζά αναγόταν στις 12.000.7 Οι περισσότεροι κάτοικοι ήταν Έλληνες ορθόδοξοι τόσο το 19ο όσο και τον 20ο αιώνα. Δε διαθέτουμε όμως στοιχεία για τον αριθμό τους και για τον αριθμό των μελών των άλλων κοινοτήτων. Ξέρουμε μόνο ότι οι μουσουλμάνοι ήταν ελάχιστοι.8 Από τον αριθμό των διαφόρων χώρων λατρείας του Μπουτζά έχουμε μία εικόνα, αν και μερική, για την αναλογία μεταξύ των διαφορετικών κοινοτήτων. Στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν τρεις ελληνικές ορθόδοξες εκκλησίες, μία καθολική και μία προτεσταντική. Το ίδιο συμβαίνει με τον αριθμό των σχολείων. Ο Μπουτζάς διέθετε δύο κοινοτικά ελληνικά σχολεία (ένα αρρεναγωγείο και ένα παρθεναγωγείο), διάφορα ιδιωτικά ελληνικά σχολεία,9 δύο ιδιωτικά αγγλικά σχολεία, ένα σχολείο των καθολικών καλογραιών και τέλος ένα σχολείο των καπουτσίνων μοναχών. Στις αρχές του 20ού αιώνα η πλειονότητα των κατοίκων του Μπουτζά ήταν Σμυρναίοι πλούσιοι ή, σε κάθε περίπτωση, οικονομικώς εύρωστοι, που έμεναν σε πολύ κομψά σπίτια. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, καθώς όλο και περισσότεροι πλούσιοι κάτοικοι της Σμύρνης εγκαθίστανται στον Μπουτζά, τα μεσαία και κατώτερα στρώματα του οθωμανικού και ευρωπαϊκού πληθυσμού τον εγκατέλειπαν σταδιακά.10

3. Η ελληνική παρουσία

Τα μόνα στοιχεία που διαθέτουμε για την ύπαρξη μιας ελληνικής κοινότητας στον Μπουτζά προέρχονται από τις προφορικές μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων.11 Σύμφωνα με τις μαρτυρίες αυτές, ο Μπουτζάς διέθετε ελληνική κοινότητα. Επικεφαλής της ήταν ο μουχτάρης ή κοτζαμπάσης, που ήταν επιλεγμένος ανάμεσα στους δημογέροντες. Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, η ελληνική κοινότητα του Μπουτζά διέθετε δύο σχολεία (ένα αρρεναγωγείο και ένα παρθεναγωγείο), τρεις εκκλησίες και μία φιλεκπαιδευτική εταιρεία.12 Υπήρχαν επιπλέον στον Μπουτζά διάφορα ελληνικά ιδιωτικά σχολεία, όπως και σύλλογοι που είχαν ιδρυθεί κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Ο παλαιότερος αυτών φαίνεται πως ήταν η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης «Αναγέννησις» (1872).

«Η περιγραφή της πόλεως Σμύρνης θα ήταν ατελής, εάν δεν εγίνετο λόγος και περί των προαστίων και περιχώρων αυτής» έγραφε ο Σταμάτιος Αντωνόπουλος, πρόξενος της Ελλάδος στη Σμύρνη στις αρχές του 20ού αιώνα,13 αναφερόμενος στις συνεχείς επαφές μεταξύ της Σμύρνης και των προαστίων της. Η γνώση της ύπαρξης αυτών των επαφών επιτρέπει να κατανοήσει κανείς την εξέλιξη της Σμύρνης κατά τη διάρκεια όλου του αιώνα. Στο τέλος του 20ού αιώνα τα λεγόμενα προάστια ανήκουν στην ίδια την πόλη, που έχει γίνει πλέον μία μεγαλούπολη.

1. Δεν ξέρουμε ακριβώς πότε.

2. Fontrier, A., “Le monastere de Lembos”, Bulletin de correspondance hellénique, XVI, 1892.

3. Καραράς, Ν., Ο Μπουτζάς, το λουλουδένιο χωριό της Σμύρνης (Αθήνα 1962), σελ. 21. Δε διαθέτουμε στοιχεία για τον αριθμό τους.

4. Bilsel, C., Cultures et fonctionnalités: l’évolution de la morphologie urbaine de la ville d’Izmir aux XIXème et debut XXème siecles. Thèse de doctorat, Université Paris X, 1996, σελ. 233.

5. Smyrnelis, M.-C., Une societe hors de soi. Identités et relations sociales a Smyrne aux XVIIIème et XIXème siecles. Thèse de Doctorat, EHESS, 2000, σελ. 438-439.

6. Αντωνόπουλος, Σ., Μικρά Ασία (Αθήνα 1907), σελ.150.

7. Καραράς, Ν., Ο Μπουτζάς, το λουλουδένιο χωριό της Σμύρνης (Αθήνα 1962), σελ.21.

8. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, δεν ξέρουμε αν υπήρχαν στον Μπουτζά ένα ή πολλά τζαμιά.

9. Δεν ξέρουμε πόσα ακριβώς.

10. Smyrnelis, M.-C., Une société hors de soi. Identités et relations sociales a Smyrne aux XVIIIème et XIXème siècles. Thèse de Doctorat, EHESS, 2000, σελ. 442.

11. Αρχείο Προφορικής Παράδοσης Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, φακ. Ι 11, Μπουτζάς.

12. Μαμώνη, Κ., «Σωματειακή οργάνωση του ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Β΄. Σύλλογοι της Ιωνίας», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας της Ελλάδος, 28, 1985, σελ. 128.

13. Αντωνόπουλος, Σ., Μικρά Ασία (Αθήνα 1907), σελ. 147.