Κορδελιό

1. Η ανάπτυξη

Το Κορδελιό (ή Περαία) είναι χτισμένο κατά μήκος της βορινής ακτής του κόλπου της Σμύρνης, απέναντι και βορειοανατολικά από την πόλη αυτή. Απέχει 13 χλμ. από τη Σμύρνη. Η τουρκική ονομασία του παραπέμπει στη γεωγραφική θέση του, αφού Karşıyaka σημαίνει «από την άλλη πλευρά».

Δε διαθέτουμε στοιχεία για την έναρξη κατοίκησης του Κορδελιού. Από τμήμα επιγραφής των Ρωμαϊκών χρόνων, από τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που αναφέρει ο Αριστοτέλης Φοντριέρ1 και από τα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν σωθεί μπορούμε να υποθέσουμε ότι κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο το μέρος αυτό ήταν κατοικημένο και υπήρχε ιερό λατρείας.2 Ξέρουμε επίσης, από έγγραφα της μονής Λέμβου, ότι το 13ο αιώνα υπήρχε στην περιοχή μία μονή ή τοποθεσία με το όνομα «Κορδολέοντος».3 Κατά την οθωμανική κατάκτηση και μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, το μέρος αυτό ήταν ένας κάμπος με ελάχιστες αγροικίες,4 τμήμα των γαιών της οικογένειας Καραοσμάνογλου. Μετά τα Ορλωφικά, στην περιοχή αυτή είχαν εγκατασταθεί λίγες οικογένειες προσφύγων από την Πελοπόννησο, που αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα του οικισμού του Κορδελιού.

Η ανάπτυξη του Κορδελιού άρχισε μετά το 1865, όταν εγκαινιάστηκε η σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης - Κασαμπά,5 και, ακόμα περισσότερο, μετά το 1874, όταν ιδρύθηκε μία αγγλική ναυτική εταιρεία που εκτελούσε τη συγκοινωνία στον κόλπο της Σμύρνης, με δύο βαποράκια.

Το Κορδελιό αναπτύχθηκε σταδιακά στη διάρκεια του τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα. Από χωριό στο οποίο παραθέριζαν κάποιοι κάτοικοι της Σμύρνης μετατράπηκε σε σημαντικό προάστιο της πόλης, δηλαδή σε τόπο μόνιμης κατοικίας, κάτι που το επέτρεπαν τα μέσα μεταφοράς που υπήρχαν.Οι αγροικίες εξαφανίστηκαν και το Κορδελιό γέμισε με κομψά σπίτια και βίλες· απέκτησε κινηματογράφο, θέατρο, αναγνωστήριο και διάφορες λέσχες.

Η άνθηση του προαστίου αυτού επέτρεψε την ίδρυση μιας δεύτερης ναυτιλιακής εταιρείας το 1880 και μιας τρίτης το 1884, που εκτελούσαν το ίδιο δρομολόγιο στον κόλπο της Σμύρνης. Το τρένο της γραμμής Σμύρνη - Κασαμπάς σταματούσε από τότε και στο εξής τακτικά στο Κορδελιό. Ταυτόχρονα, κατασκευάστηκε ένας παραθαλάσσιος καρόδρομος, που άρχιζε από την προκυμαία της Σμύρνης.

Διοικητικά το Κορδελιό ανήκε στις αρχές του 20ου αιώνα στο
βιλαέτι του Αϊδινίου (Σμύρνης), στο μουτεσαριφλίκι Σμύρνης και στο καϊμακαμλίκι Σμύρνης.

2. Οι κάτοικοι

Για τον αριθμό των κατοίκων του Κορδελιού το 19ο αιώνα διαθέτουμε ελάχιστες πληροφορίες, που, επιπλέον, δε συμφωνούν μεταξύ τους. Με τα στοιχεία αυτά μπορούμε όμως να κάνουμε κάποιες εκτιμήσεις.

Με την ανάπτυξη και τη διαμόρφωση νέας φυσιογνωμίας –το Κορδελιό από χωριό έγινε τόπος μόνιμης κατοικίας– ο πληθυσμός αφενός πολλαπλασιάστηκε, αφετέρου διαφοροποιήθηκε κοινωνικά.

Τη δεκαετία του 1880 οι κάτοικοι του Κορδελιού ήταν περίπου 5.000, από τους οποίους οι μισοί ήταν ελληνορθόδοξοι, το ένα τέταρτο Αρμένιοι και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι και μουσουλμάνοι. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο πληθυσμός άγγιξε τους 10.000, αλλά η αναλογία μεταξύ των διαφορετικών κοινοτήτων φαίνεται ότι έμεινε η ίδια.6 Ο αριθμός των διάφορων τόπων λατρείας του Κορδελιού, την ίδια περίοδο, επιβεβαιώνει την αναλογία του πληθυσμού, με εξαίρεση τους μουσουλμάνους, που είχαν δύο τζαμιά: οι εκκλησίες ήταν οκτώ, εκ των οποίων οι πέντε ήταν ελληνορθόδοξες, οι δύο αρμενικές γρηγοριανές και μία ήταν καθολική.7 Η ίδια αναλογία υπάρχει και στον αριθμό των σχολείων, με εξαίρεση τους Αρμένιους, που δεν είχαν σχολείο, και τους Ευρωπαίους, που είχαν τρία: έτσι, υπήρχαν στο Κορδελιό οκτώ σχολεία, από τα οποία τέσσερα (τρία δημόσια και ένα ιδιωτικό λύκειο) ήταν ελληνικά, ένα οθωμανικό και τρία ευρωπαϊκά.

Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, στο Κορδελιό κατοικούσαν στην πλειονότητά τους πλούσιοι Σμυρναίοι ή, σε κάθε περίπτωση, οικονομικά εύρωστοι, οι οποίοι αρχικά παραθέριζαν στο Κορδελιό και, όταν τα μέσα συγκοινωνίας άρχισαν να λειτουργούν τακτικά, αποφάσισαν να εγκατασταθούν μόνιμα εκεί. Τα ωραία σπίτια τους βρίσκονταν στην παραλία, το ένα δίπλα στο άλλο: στην πραγματικότητα, δεν υπήρχε διάκριση όσον αφορά τον τόπο κατοικίας των κατοίκων διαφορετικής εθνικότητας και θρησκεύματος. Υπήρχε όμως στο Κορδελιό και μία συνοικία πιο φτωχική, η οποία βρισκόταν κοντά στο σταθμό. Εκεί κατοικούσαν κυρίως οι εργάτες.

3. Η ελληνική παρουσία

Σχεδόν τα μόνα στοιχεία που διαθέτουμε για την ύπαρξη ελληνορθόδοξης κοινότητας στο Κορδελιό προέρχονται από τις προφορικές μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων.8 Σύμφωνα με τις μαρτυρίες αυτές, το Κορδελιό διέθετε ελληνορθόδοξη κοινότητα με δύο ενορίες: την Αγία Άννα και τον Άγιο Ιωάννη. Επικεφαλής κάθε ενορίας ήταν ένας μουχτάρης.

Εκτός από τα τέσσερα σχολεία, στις αρχές του 20ού αιώνα οι περίπου 5.000 Έλληνες κάτοικοι του Κορδελιού διέθεταν δύο φιλεκπαιδευτικές αδελφότητες, την «Πρόοδο» και τον «Αγαθάγγελο», μία λέσχη που διοργάνωνε θεατρικές παραστάσεις, έναν μουσικό όμιλο, το Γυμναστικό και Μουσικό Σύλλογο, τον Πατριωτικό Σύλλογο και δύο αθλητικούς συλλόγους: τον «Κόπανο» και τον «Αίαντα».9

«Η περιγραφή της πόλεως Σμύρνης θα ήταν ατελής, εάν δεν εγίνετο λόγος και περί των προαστίων και περιχώρων αυτής», έγραψε ο Σταμάτης Αντωνόπουλος, πρόξενος της Ελλάδας στη Σμύρνη στις αρχές του 20ού αιώνα,10 αναφερόμενος στις συνεχείς επαφές μεταξύ της Σμύρνης και των προαστίων της. Η γνώση της ύπαρξης αυτών των επαφών επιτρέπει να κατανοήσει κανείς την εξέλιξη της Σμύρνης κατά τη διάρκεια όλου του αιώνα. Στο τέλος του 20ού αιώνα, τα λεγόμενα προάστια ανήκαν πια στην ίδια την πόλη, που επεκτάθηκε ραγδαία και έγινε πλέον μία μεγαλούπολη.




1. Fontrier, A., “Le monastère de Lembos près de Smyrne et ses possessions au XIIIme siècle”, Bulletin de correspondance hellénique XVI (1892), σελ. 393. 

2. Καραράς, Ν., Το Κορδελιό, το καμάρι της Σμύρνης (Αθήνα 1971), σελ. 18-9.

3. Η σημερινή θέση του Κορδελιού, σύμφωνα με το Ν. Καραρά, πρέπει να ταυτιστεί με την τοποθεσία αυτή. Από το όνομα της τοποθεσίας προέρχεται πιθανώς η ονομασία «Κορδελιό». Να σημειώσουμε όμως το γεγονός ότι, σύμφωνα με την παράδοση, το όνομα Κορδελιό προέρχεται από το Ριχάρδο το Λεοντόκαρδο (Coeur de Lion), βασιλιά της Αγγλίας και αρχηγό της Γ΄ Σταυροφορίας, του οποίου τα στρατεύματα πιστευόταν πως στρατοπέδευσαν στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα αυτό το προάστιο. Στην πραγματικότητα, όμως, τα στρατεύματα του Ριχάρδου δεν πέρασαν ποτέ από τα μέρη αυτά, βλ. Fontrier, A., “Le monastère de Lembos pres de Smyrne et ses possessions au XIIIme siècle”, Bulletin de correspondance hellénique XVI (1892), σελ. 399, σημ. 4.

4. Bilsel, C., Cultures et fonctionnalités: l’évolution de la morphologie urbaine de la ville d’Izmir aux XIXème et début XXème siècles (Thèse de doctorat, Université Paris X, 1996), σελ. 232.

5. Bilsel, C., Cultures et fonctionnalités: l’évolution de la morphologie urbaine de la ville d’Izmir aux XIXème et début XXème siècles (Thèse de doctorat, Université Paris X, 1996), σελ. 233. Την περίοδο αυτή, το τρένο σταματούσε μόνο για λίγο στο Κορδελιό και όχι τακτικά.

6. Βλ. και Αναγνωστοπούλου, Σ., Μικρά Ασία, 19ος αι. - 1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες: από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος (Αθήνα 1997), πίνακας πληθυσμού του βιλαετιού Αϊδινίου.

7. Bilsel, C., Cultures et fonctionnalités: l'évolution de la morphologie urbaine de la ville d’Izmir aux XIXème et début XXème siècles (Thèse de doctorat, Université Paris X, 1996), σελ. 255.

8. Αρχείο Προφορικής Παράδοσης Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, φάκ. Ι 7, Κορδελιό.

9. Μαμώνη, Κ., «Σωματειακή οργάνωση του ελληνισμού στη Μικρά Ασία, Β΄, Σύλλογοι της Ιωνίας», Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας 28 (1985), σελ. 128-9.

10. Αντωνόπουλος, Σ., Μικρά Ασία (Αθήναι 1907), σελ. 147.