1. Βιογραφικά στοιχεία
Ο Γάιος Καίσαρ Αύγουστος Γερμανικός (Καλιγούλας)1 γεννήθηκε στις 31 Αυγούστου του 12 μ.Χ. στο Αntium (σύγχρονο Anzio στην Ιταλία), τόπο αναψυχής της δυναστείας των Ιουλιοκλαυδίων. Ήταν το τρίτο από τα έξι παιδιά του Καίσαρα Γερμανικού και της Αγριππίνας της Πρεσβύτερης. Το 14-16, σε βρεφική ακόμη ηλικία, συνόδευσε τους γονείς του στο Ρήνο. Εκεί οι στρατιώτες, λόγω των σανδαλιών (caliga) που φορούσε, του έδωσαν την επωνυμία «Καλιγούλας», που τον συνόδευσε σε ολόκληρη την ενήλικη ζωή του. Μετά το θάνατο του πατέρα του το 19, ο Καλιγούλας και η μητέρα του έζησαν στη Ρώμη σε εχθρικό κλίμα, εξαιτίας των κακών σχέσεων της Αγριππίνας με τον αυτοκράτορα Τιβέριο. Τελικά, η μητέρα του και ο μεγαλύτερος αδελφός του εξορίστηκαν το 29, για να τους ακολουθήσει και ο δεύτερος αδελφός του ένα χρόνο αργότερα. Ο νεαρός Καλιγούλας έζησε για λίγο με την προγιαγιά του Λιβία Δρουσίλλα και μετά το θάνατό της με τη γιαγιά του Αντωνία. Το 31 εγκαταστάθηκε στη βίλα του Τιβερίου στο Κάπρι, όπου παρέμεινε μέχρι την ανάρρησή του στο θρόνο έξι χρόνια αργότερα, και είχε την ευκαιρία να λάβει αξιόλογη μόρφωση, διδασκόμενος κυρίως λογοτεχνία και ρητορική. Εκεί τον βρήκε και η είδηση της δολοφονίας της μητέρας του και των δύο αδελφών του το 33. Έτσι, ο Καλιγούλας έγινε συνυποψήφιος για τη διαδοχή με τον εξάδελφό του Τιβέριο Ιούλιο Καίσαρα Νέρωνα Γέμελλο. Μετά το θάνατο του Τιβερίου στις 16 Μαρτίου του 37, κατάφερε να εξουδετερώσει το Γέμελλο και να κερδίσει την εξουσία με την υποστήριξη του Q. Sutorius Macro, διοικητή των πραιτοριανών, και της συγκλήτου. Ο νέος αυτοκράτορας έκανε θριαμβευτική είσοδο στη Ρώμη στις 28 Μαρτίου.
Μία από τις πρώτες ενέργειές του ήταν να αποδώσει τις τιμές που άρμοζαν στα δολοφονημένα μέλη της οικογένειάς του. Επανέφερε επίσης την αιρετή ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα και ο ίδιος έλαβε τέσσερις φορές το αξίωμα του υπάτου, για να ενισχύσει την εξουσία του.2 Επανέφερε ακόμη όσους είχαν εξοριστεί επί Τιβερίου και διόρθωσε τα κακώς κείμενα του φορολογικού συστήματος. Αυτές οι πρώτες κινήσεις τον έκαναν αρχικά εξαιρετικά δημοφιλή, ενώ φαίνεται πως είχε την υποστήριξη του στρατού και των επαρχιών. Σύντομα όμως, σύμφωνα με τις μαρτυρίες της αρχαίας γραμματείας, η άσκηση της εξουσίας του έγινε τυραννική και η συμπεριφορά του ούτε λίγο ούτε πολύ παρανοϊκή. Οι πηγές3 αποδίδουν τη μεταστροφή αυτή όχι μόνο στην ψυχοσύνθεσή του, αλλά και σε μια σοβαρή ασθένεια που πέρασε το φθινόπωρο του 37.
Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, γεγονός παραμένει ότι κατά τη διακυβέρνηση του Καλιγούλα οι συνωμοσίες εναντίον του ήταν συχνές. Η ζωή του βρισκόταν διαρκώς σε κίνδυνο και η θέση του γινόταν ακόμη περισσότερο δυσχερής από το γεγονός ότι, παρά τους τέσσερις γάμους του, δεν κατάφερε να αποκτήσει νόμιμο άρρενα διάδοχο.4 Ήταν πλήρως απομονωμένος, χωρίς την υποστήριξη του λαού και της συγκλήτου, ενώ τελικά έχασε και το έρεισμα των πραιτοριανών. Υπό αυτές τις συνθήκες η δολοφονία του (22 ή 24 Ιανουαρίου του 41)5 ήταν αναμενόμενο γεγονός.
2. Η αυτοκρατορική λατρεία στην Ανατολή
Η ανάρρηση του Καλιγούλα στην εξουσία προκάλεσε αρχικά ενθουσιασμό στους κατοίκους της αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένων και αυτών της Ανατολής· πολλές πόλεις μάλιστα έδωσαν όρκο πίστης στο νέο αυτοκράτορα. Σε επίσημο ψήφισμα της Άσσου, ο δήμος και η βουλή γιορτάζουν την αρχή μιας νέας, ευλογημένης εποχής με όρκο προς το Δία Σωτήρα, την Αθηνά Παρθένο, και το θεοποιημένο Αύγουστο. Επιπλέον, πέντε εκπρόσωποι της Άσσου πήγαν στη Ρώμη για να θυσιάσουν στο ναό του Διός στο Καπιτώλιο.6
Η εξαγγελία των πρώτων μέτρων του αυτοκράτορα προκάλεσε ενθουσιασμό στις ελληνικές πόλεις της Ασίας, που ήλπιζαν σε πιο φιλελεύθερη αντιμετώπιση εκ μέρους του. Για το λόγο αυτό ο Καλιγούλας έλαβε στην Κύζικο τον τίτλο του ιππάρχου, που ήταν το υψηλότερο πολιτικό αξίωμα της πόλης,7 ενώ τον προσφωνούσαν χαρακτηριστικά και «Νέο Ήλιο». Στην Πριήνη, μάλιστα, του απονεμήθηκε ο τίτλος του στεφανηφόρου.8
Ο Καλιγούλας κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του δεν έλαβε διοικητικά μέτρα που θα μπορούσαν να επηρεάσουν άμεσα τις πόλεις της Ανατολής. Σε αντίθεση με τους προκατόχους του Αύγουστο και Τιβέριο, οι οποίοι με μεγάλη διστακτικότητα επέτρεψαν την ανέγερση ναών για την αυτοκρατορική λατρεία, ο Καλιγούλας, αν και αναφέρεται ότι αρχικά απαγόρευσε την ανέγερση αγαλμάτων του, στη συνέχεια έφτασε στο σημείο να απαιτήσει την απόδοση τιμών στο πρόσωπό του.9 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύνδεσή του με το Διδυμαίο της Μιλήτου. Ο Δίων Κάσσιος10 αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο Καλιγούλας προτίμησε τη Μίλητο με σκοπό να χρησιμοποιήσει το ναό του Απόλλωνος για τη δική του λατρεία. Αν και η πληροφορία ελέγχεται ως ανακριβής, οι επιγραφικές και νομισματικές μαρτυρίες πιστοποιούν λατρεία του αυτοκράτορα στην περιοχή του Διδυμαίου,11 όπου βρισκόταν και το λατρευτικό του άγαλμα. Επίσης, ο αυτοκράτορας απαίτησε την κατασκευή ενός κολοσσικού αγάλματος Διός στην Ιερουσαλήμ που θα έφερε τα χαρακτηριστικά του, γεγονός που θα οδηγούσε σίγουρα σε εξέγερση των κατοίκων της πόλης, η οποία αποφεύχθηκε μόνο με το θάνατο του Καλιγούλα. Υπάρχει ακόμη η μαρτυρία για λατρεία της αδελφής του Δρουσίλλας –που θεοποιήθηκε μετά το θάνατό της– στην Κύζικο και στη Μαγνησία ως «Νέας Αφροδίτης».12 Επιπλέον, η μικρότερη αδελφή του Ιουλία λατρευόταν ως «Σύνθρονος Νέα Νικηφόρος» στο Πέργαμον, μαζί με την Αθηνά Νικηφόρο και την Αθηνά Πολιάδα.13
Ένα ακανθώδες ζήτημα της διακυβέρνησης του Καλιγούλα είναι η αμφιλεγόμενη στάση του απέναντι στα μικρά πελατειακά βασίλεια του ανατολικού συνόρου.14 Η Παρθία αντιμετώπιζε εσωτερικά προβλήματα κατά την περίοδο αυτή και δεν απασχόλησε ιδιαιτέρως τον αυτοκράτορα. Αντίθετα, η κατάσταση στη Μεγάλη Αρμενία επιδεινώθηκε, αφού ο Καλιγούλας φυλάκισε στη Ρώμη το βασιλιά της Μιθριδάτη, αφήνοντας ουσιαστικά ακέφαλο το μικρό αυτό βασίλειο.15 Επιπλέον, αποκατέστησε τους κληρονόμους του βασιλείου του Πόντου, τα εδάφη του οποίου είχαν περάσει υπό ρωμαϊκό έλεγχο επί του προκατόχου του Τιβερίου. Έτσι, ο Πολέμων Α' ο Ευσεβής έγινε ηγεμόνας του Πόντου και του Βοσπόρου, ενώ ο Κότυς έλαβε τη Μικρή Αρμενία. Προβλήματα δημιουργήθηκαν και στην Κομμαγηνή. Παρά το γεγονός ότι το βασίλειο αποτελούσε ρωμαϊκό έδαφος ήδη από το 17 μ.Χ., ο Καλιγούλας αποκατέστησε τον Αντίοχο Δ΄ στο θρόνο, παραχωρώντας του εδάφη στην Κιλικία μαζί με το τεράστιο χρηματικό ποσό του ενός εκατομμυρίου σηστερτίων.16 Τελικά, δε δίστασε να του αφαιρέσει ξανά την εξουσία.17
Ο Καλιγούλας, τέλος, έδειξε παροιμιώδη σκληρότητα στο Γάιο Κάσσιο Λογγίνο, ανθύπατο της Ασίας το 40/41.18 Έχοντας λάβει χρησμό ότι η ζωή του κινδύνευε από κάποιον Κάσσιο, παραβλέποντας κάθε νόμο διέταξε να φέρουν τον ανθύπατο στη Ρώμη με σκοπό να τον εκτελέσει. Τελικά ο Λογγίνος σώθηκε, αφού ο Καλιγούλας δολοφονήθηκε από κάποιον Κάσσιο19 που ανήκε στην πραιτοριανή φρουρά.
3. Προσωπικότητα: Η στάση των συγχρόνων του και η σημερινή έρευνα
Η αποτίμηση της διακυβέρνησης του Καλιγούλα είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Οι σωζόμενες πηγές παρέχουν συνήθως ανακριβείς και υπερβολικές πληροφορίες, δίνοντας έμφαση κυρίως σε ανεκδοτολογικά στοιχεία, ενώ η σύγχρονη έρευνα επιτείνει την ασάφεια με αντικρουόμενες συχνά ερμηνείες των γεγονότων, δεδομένης και της μικρής διάρκειας της διακυβέρνησής του. Επιπλέον, ο υπερτονισμός των ακραίων εκδηλώσεων του Καλιγούλα τόσο από τη σύγχρονη ιστοριογραφία όσο και από τις αρχαίες πηγές έχει συνέπεια να αγνοούνται πολλές πτυχές της πολιτικής του. Ελάχιστα στοιχεία, για παράδειγμα, είναι γνωστά για το οικοδομικό πρόγραμμά του ή για τις θεσμικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις του.
Οι αρχαίες πηγές στο σύνολό τους παρουσιάζουν τον αυτοκράτορα ως διαταραγμένη προσωπικότητα με τάσεις μεγαλομανίας. Το στοιχείο αυτό έχει συχνά υπερτονιστεί για να δικαιολογήσει τις πολιτικές επιλογές του. Πιο συγκεκριμένα, ο Σουητώνιος αποδίδει τις ακραίες ενέργειές του σε διανοητική διαταραχή.20 Ο Δίων Κάσσιος από την άλλη δε διστάζει να τον χαρακτηρίσει παρανοϊκό,21 ενώ την άποψη αυτή φαίνεται να συμμερίζεται και ο Σενέκας.22 Αναμφισβήτητα στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του τον κυριότερο ρόλο τον έπαιξε η νοσηρή κατάσταση που έζησε από την παιδική ηλικία μέχρι την ανάρρησή του στο θρόνο. Ακόμη όμως και οι πιο φανατικοί επικριτές του δεν παραλείπουν να τονίσουν ότι ο Καλιγούλας ήταν ιδιαίτερα αγαπητός κατά την ανάρρησή του στην εξουσία και έως το φθινόπωρο του 37, όταν η μυστηριώδης ασθένεια που πέρασε αλλοίωσε το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του,23 οδηγώντας τον σε εκδηλώσεις που θα άρμοζαν σε τύραννο και όχι σε Ρωμαίο αυτοκράτορα. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι πολλές φορές οι αρχαίες πηγές είναι δυνατό να μεροληπτούν εναντίον του, αφού αντλούν πληροφορίες ως επί το πλείστον από συγχρόνους του αυτοκράτορα, οι οποίοι τον μισούσαν και είχαν κάθε λόγο να σκιαγραφήσουν με μελανά χρώματα την εξουσία του.
Επιπλέον, η αρνητική αποτίμηση του Καλιγούλα από την αρχαία γραμματεία επηρεάστηκε και από άλλους παράγοντες πέραν της αινιγματικής ιδιοσυγκρασίας του. Μεταξύ αυτών πρέπει να αναφερθούν οι κακές σχέσεις με τη σύγκλητο τα τελευταία χρόνια της διακυβέρνησής του, κάτι που ενίσχυσε τις φήμες ότι ο αυτοκράτορας ζούσε ως τύραννος πλαισιωμένος από απελεύθερους, μονομάχους και ηθοποιούς. Επίσης, η συχνά αλλόκοτη και ανάρμοστη δημόσια συμπεριφορά του αμαύρωνε ακόμη περισσότερο την εικόνα του, όπως και η απαίτησή του για απόδοση θεϊκών τιμών στο πρόσωπό του.24 Στις πηγές25 παραδίδεται μάλιστα ότι διέταξε να μεταφερθούν από την Ελλάδα στη Ρώμη αγάλματα διάφορων θεοτήτων –μεταξύ αυτών και εκείνο του Διός της Ολυμπίας– που ήταν διάσημα όχι μόνο για την καλλιτεχνική αξία τους αλλά και για την ιερότητά τους. Στόχος του ήταν να αποκόψει τα κεφάλια τους και να τους προσθέσει άλλα με τα δικά του χαρακτηριστικά.
Η στάση του Καλιγούλα προς τις επαρχίες ήταν εξίσου αμφιλεγόμενη. Ιδιαίτερα όσον αφορά τα μικρά βασίλεια της Ανατολής, οι ενέργειές του θεωρήθηκαν από μερικούς σύγχρονους ερευνητές συνειδητές επιλογές με στόχο την ενδυνάμωση των περιοχών αυτών, ενώ από άλλους ερμηνεύτηκαν ως αυθόρμητες εκδηλώσεις που εκπορεύονταν από τις εκάστοτε φιλίες και προσωπικές προτιμήσεις του παρορμητικού αυτοκράτορα.
Δεν απουσιάζουν πάντως από τη σύγχρονη βιβλιογραφία και μερικές απόπειρες θετικότερης αποτίμησης του Καλιγούλα,26 οι οποίες εμμένουν περισσότερο στα γεγονότα παρά στην προσωπικότητα του αυτοκράτορα, αντιμετωπίζοντας κριτικά τις πηγές. Οι κατευθύνσεις της αρχαίας γραμματείας και της σύγχρονης έρευνας δεν επιτρέπουν τη διατύπωση ασφαλών συμπερασμάτων για τη διακυβέρνηση του Καλιγούλα. Ο αυτοκράτορας παρέμεινε στο θρόνο μόνο τέσσερα χρόνια, εν μέσω δολοφονιών και σκανδάλων, ενώ οι σύγχρονοί του τον παρουσίασαν ως απάνθρωπο και παρανοϊκό τύραννο. Για την έρευνα παραμένει μία από τις πιο αινιγματικές προσωπικότητες της εποχής του.
1. Οι βασικότερες αρχαίες πηγές για τη διακυβέρνηση του Καλιγούλα είναι οι εξής: Suet., Calig. · Δίων Κ. 59· Φίλ., In Flaccum και Legatio ad Gaium· Iώσ., ΑΙ 19.1-211. 2. Το 37, 39, 40 και 41 μ.Χ. 3. Φίλ., Legatio ad Gaium 14.22. 4. Οι σύζυγοί του ήταν κατά σειρά οι Ιουνία Κλαυδίλλα, Λιβία Ορεστίλλα, Λολία Παυλίνα και Μιλονία Καισονία. Με την τελευταία μάλιστα είχε αποκτήσει μία κόρη, την Ιουλία Δρουσίλλα. 5. Δολοφονήθηκαν επίσης η γυναίκα και η κόρη του. 6. Ο μικρότερος από τους λόφους της Ρώμης, ο οποίος αποτελούσε σημαντικό θρησκευτικό κέντρο της αρχαίας πόλης. 7. IGRR IV, 145 = SIG3, 798. 11. Δίων Κ. 59.28.1. Δεν είναι γνωστό αν ο αυτοκράτορας λατρευόταν σε ξεχωριστό τέμενος στην ευρύτερη περιοχή ή αν υπήρχε όντως η πρόθεση να λατρευτεί ως σύνναος με τον Απόλλωνα στο Διδυμαίο. Υπάρχουν πάντως σαφείς ενδείξεις για οικοδομικές εργασίες στο ναό του Απόλλωνος επί Καλιγούλα. Βλ. σχετικά Herrmann, P., “Ein Tempel für Caligula in Milet?”, IstMitt 39 (1989), σελ. 191-6· Magie, D., Roman Rule in Asia Minor. To the End of the Third Century after Christ (Princeton – New Jersey 1950), σελ. 1.366, σημ. 46. 14. Για την πολιτική του Καλιγούλα έναντι των πελατειακών βασιλείων βλ. Wardle, D., “Caligula and the client kings”, CQ 42 (1992), σελ. 437-43. 15. Ο Μιθριδάτης αποκαταστάθηκε στην εξουσία από το διάδοχο του Καλιγούλα, τον Κλαύδιο. 16. Επρόκειτο μάλλον για τους φόρους που είχαν συγκεντρωθεί όσο η Κομμαγηνή ανήκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. 17. Η εξουσία του Αντιόχου αποκαταστάθηκε τελικά από τον Κλαύδιο. 18. Δίων Κ. 59.29.3· Suet., Calig. 57. 19. Suet., Calig. 58· Δίων Κ. 59.29.5 κ.ε. 21. Δίων Κ. 59.23.4, 59.26.5. 22. Seneca, De Clem. 1.25.2. 23. Suet., Calig. 22. Βλ. και Δίων Κ. 59.3.1· Ιώσ., AI 18.256· Φίλ., Leg. 13-14. 24. Η τάση του αυτή είχε ήδη διαφανεί όταν θεοποίησε την αγαπημένη του αδελφή Δρουσίλλα μετά το θάνατό της το 38. 26. Ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα πολλοί μελετητές προσπάθησαν να παρουσιάσουν μια θετικότερη εικόνα του Καλιγούλα, αρνούμενοι να δεχτούν τις ακρότητες που ανέφεραν οι πηγές και αποφεύγοντας να ερμηνεύσουν τις πράξεις του αυτοκράτορα ως απόρροια παράνοιας. Βλ. σχετικά Yavetz, Z., “Caligula, Imperial Madness and Modern Historiography”, Klio 78 (1996), σελ. 105-29. |
|
|