Ιωάννης ΙΑ΄ Βέκκος

1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Ιωάννης Βέκκος γεννήθηκε κατά τη δεκαετία 1230-1240 στη Νίκαια. Ήταν μαθητής του λογίου Γεωργίου Βαβουσκομίτη, με τον οποίο διατηρούσε αλληλογραφία. Το 1264 ήταν ήδη χαρτοφύλαξ του Πατριαρχείου, ενώ λίγο αργότερα έλαβε και το αξίωμα του μεγάλου σκευοφύλακος. Την ίδια περίοδο ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος διέταξε τη σύλληψή του και την καταστροφή της οικίας και των κτημάτων του, εξαιτίας της απόφασης του Ιωάννη να καθαιρέσει έναν ιερέα του βασιλικού κλήρου από το ιερατικό σώμα με την κατηγορία της παράβασης κανόνων. Ο Ιωάννης κατέφυγε στον Πατριάρχη Αρσένιο Αυτωρειανό, της υποστήριξης του οποίου έχαιρε. Λίγο αργότερα οι σχέσεις του με τον αυτοκράτορα εξομαλύνθηκαν. Το 1268 τέθηκε επικεφαλής της βυζαντινής πρεσβείας που συνόδευσε την Άννα Παλαιολογίνα στα βυζαντινοσερβικά σύνορα για το γάμο της με το Σέρβο πρίγκιπα Μιλούτιν, ενώ ένα χρόνο αργότερα στάλθηκε πρεσβευτής στο Λουδοβίκο Θ΄, βασιλιά της Γαλλίας, στην Τύνιδα.1

2. Ο Ιωάννης Βέκκος και η εκκλησιαστική πολιτική του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου

Ο Ιωάννης αρχικά ήταν αντίθετος στην πολιτική του Μιχαήλ Η΄ υπέρ της ένωσης των εκκλησιών. Το 1273 ήρθε σε έντονη σύγκρουση μαζί του, όταν σε ενδημούσα σύνοδο υπό την προεδρία του αποφάνθηκε εναντίον της ένωσης και αποκάλεσε τους Λατίνους ιερείς αιρετικούς. Εξαιτίας της στάσης του φυλακίστηκε στον πύργο του Ανεμά. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη φυλακή, μεταστράφηκε και τάχθηκε υπέρ της ένωσης, καθώς μελέτησε κείμενα πατέρων της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, τα οποία του είχε προσκομίσει ο ίδιος ο αυτοκράτορας.2 Υποστήριξε ότι δεν υπήρχαν ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στις θέσεις των Λατίνων και των Βυζαντινών πατέρων στο ζήτημα της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και τοποθετούσε τη διαφωνία τους σε επίπεδο ορολογίας.3

Το φθινόπωρο του ίδιου έτους, ύστερα από εντολή του Μιχαήλ Η΄, ο οποίος βρήκε στο πρόσωπό του ένα θερμό υποστηρικτή της πολιτικής του, ο Ιωάννης αποφυλακίστηκε, έλαβε ξανά τα αξιώματά του και επιδόθηκε σε προσπάθειες προσέγγισης των αρχιερέων που ήταν αντίθετοι με την ιδέα της ένωσης, ενώ το Φεβρουάριο του 1274 υπέγραψε εκ μέρους του κλήρου ομολογία πίστεως προς τον Πάπα. Μετά την παραίτηση του Πατριάρχη Ιωσήφ Α΄, προτάθηκε για το πατριαρχικό αξίωμα από μερίδα των ιεραρχών και με τη σύμφωνη γνώμη του Μιχαήλ Η΄. Στις 26 Μαΐου του 1275 εκλέχθηκε Πατριάρχης και στις 2 Ιουνίου χειροτονήθηκε. Τον Ιανουάριο του επόμενου έτους ο Ιωάννης συγκάλεσε σύνοδο και κήρυξε την ένωση με την Εκκλησία της Ρώμης, ενώ παράλληλα προέβη σε αφορισμό όσων ήταν αντίθετοι σε αυτή.

Κατά τη διάρκεια της πατριαρχίας του ο Ιωάννης δε διατηρούσε καλές σχέσεις με το Μιχαήλ Η΄. Οι έντονες πιέσεις του για επιείκεια προς τους πολιτικούς και μη αντιπάλους του αυτοκράτορα οδήγησαν στην όξυνση των σχέσεών τους,4 με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί ο Ιωάννης για πορνεία, ιεροσυλία και έγκλημα καθοσιώσεως. Στις αρχές Μαρτίου του 1279 υπέβαλε παραίτηση υπό την πίεση των κατηγοριών και αποσύρθηκε στη μονή Παναχράντου. Ωστόσο η παραίτηση δεν έγινε δεκτή από τον αυτοκράτορα, ο οποίος έστειλε ως αντιπρόσωπό του τον Ανδρόνικο (Β΄) Παλαιολόγο στον Πατριάρχη καλώντας τον να συναντήσει στη μονή Μαγγάνων τους πρεσβευτές του Πάπα Νικολάου Γ΄ (1277-1280). Ο Ιωάννης αποδέχθηκε την πρόσκληση, ενώ στις 6 Αυγούστου 1279 επανήλθε στο πατριαρχικό αξίωμα. Την ίδια περίοδο συνέταξε και πάλι επιστολή προς τον Πάπα, η οποία περιείχε τις υπογραφές των ιεραρχών που αποδέχονταν την ένωση.

3. Καθαίρεση

Μετά το θάνατο του Μιχαήλ Η΄ (1282) ο νέος αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος αποκήρυξε την ένωση των εκκλησιών και αποφάσισε να επαναφέρει τον ανθενωτικό πρώην Πατριάρχη Ιωσήφ Α΄. Ο Ιωάννης υπέβαλε την παραίτησή του και στις 26 Δεκεμβρίου 1282 αποσύρθηκε στη μονή Παναχράντου.5 Λίγες ημέρες αργότερα, σε σύνοδο που συγκλήθηκε από τον αυτοκράτορα, ο Ιωάννης υπέγραψε παρά τη θέλησή του λίβελο ομολογίας πίστεως, με τον οποίο δεχόταν το λάθος του και παραιτούνταν από την ιεροσύνη. Αντιμετωπίζοντας εξάλλου κατηγορίες για παράνομη άνοδο στο πατριαρχικό αξίωμα και παράβαση των πατερικών δογμάτων, εξορίστηκε στην Προύσα. Μετά το θάνατο του Ιωσήφ Α΄, ο νέος Πατριάρχης Γρηγόριος Β΄ Κύπριος καταδίκασε συνοδικά τον Ιωάννη και καθαίρεσε τους ιερείς που είχε χειροτονήσει κατά τη διάρκεια της πατριαρχίας του.

Το καλοκαίρι του 1285 συνήλθε η Β΄ Σύνοδος των Βλαχερνών, στην οποία ο Ιωάννης κλήθηκε να απολογηθεί. Στη σύνοδο ο νέος Πατριάρχης συνέταξε τόμο εναντίον του, ενώ ο αυτοκράτορας διέταξε τη φυλάκισή του στο φρούριο του Αγίου Γρηγορίου στον Αστακηνό κόλπο,6 όπου παρέμεινε έως το θάνατό του στα τέλη Μαρτίου του 1297.

4. Συγγραφική δραστηριότητα

Ο Ιωάννης Βέκκος ανέπτυξε σημαντική συγγραφική δραστηριότητα.7 Συνέγραψε μεγάλο αριθμό πραγματειών υπέρ της ένωσης των εκκλησιών, από τις οποίες η σημαντικότερη έχει διασωθεί με τον τίτλο De pace. Έγραψε επίσης εκτενείς μελέτες περί της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος, από τις οποίες δύο απευθύνονταν στον επίσκοπο Σουγδαίας και τον Κωνσταντίνο Μελιτηνιώτη, ενώ σημαντικό έργο του είναι οι Επιγραφαί, μια συλλογή πατερικών κειμένων για το ίδιο ζήτημα. Τέλος, συνέταξε αντιρρητικούς λόγους εναντίον του χαρτοφύλακος Γεωργίου Μοσχάμπαρ, μια συλλογή ρήσεων του Φωτίου, απαντήσεις στον τόμο του Γρηγορίου Β΄, ενώ σώζονται και δύο λόγοι για την καθαίρεσή του, η απολογία και η διαθήκη του.

1. O Iωάννης στάλθηκε στο Λουδοβίκο Θ΄ μαζί με τον Κωνσταντίνο Μελιτηνιώτη, αρχιδιάκονο του βασιλικού κλήρου. Σκοπός της πρεσβείας ήταν να πείσει το Λουδοβίκο να συγκρατήσει τις επεκτατικές βλέψεις του αδελφού του Καρόλου του Ανζού απέναντι στην αυτοκρατορία. Bλ. Γιαννακόπουλος, Κ., Ο αυτοκράτωρ Μιχαήλ Παλαιολόγος και η Δύσις, 1258-1282: Μελέτη επί των Βυζαντινο-λατινικών σχέσεων (Αθήναι 1969), σελ. 172.

2. Βλ. Gill, J., “John Bekkus, Patriarch of Constantinople (1275-1282)”, Βυζαντινά 7 (1975), σελ. 254.

3. Οι Λατίνοι πατέρες υποστήριζαν ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και από τον Υιό, ενώ οι Βυζαντινοί ότι εκπορεύεται από τον Πατέρα και μέσω του Υιού. Βλ. Gill, J., “John Bekkus, Patriarch of Constantinople (1275-1282)”, Βυζαντινά 7 (1975), σελ. 255.

4. Ο αυτοκράτορας, προκειμένου να αποφεύγει τον Πατριάρχη, όρισε ως ημέρα προσέλευσης για τις υποθέσεις του την Τρίτη, ενώ έβαλε ένα γραμματικό να ασχολείται με την επίλυση των υποθέσεών του. Βλ., Gill, J., “John Bekkus, Patriarch of Constantinople (1275-1282)”, Βυζαντινά 7 (1975), σελ. 254.

5. Ο Nicol, D.M., The last centuries of Byzantium (London 1972, Cambridge 1993, επανεκτύπωση 1994), σελ. 54-56, 61, 64, 79, 95-96, 98, υποστηρίζει ότι στις 26 Δεκεμβρίου 1282 ο Ιωάννης Βέκκος συνελήφθη και οδηγήθηκε στη μονή Παναχράντου.

6. Μαζί με τον Ιωάννη Βέκκο φυλακίστηκαν και οι Κωνσταντίνος Μελιτηνιώτης και Γεώργιος Μετοχίτης. Βλ. Talbot, A.-M., “John XI Bekkos”, στο Kazhdan, A. (επιμ.), Τhe Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York – Oxford 1991), σελ. 1055.

7. Αναλυτικό κατάλογο των έργων βλ. Ξεξάκης Ν.Γ., Ιωάννης Βέκκος και αι θεολογικαί αντιλήψεις αυτού, Αθήνα 1981, σελ. 53-58.