Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Ιστορικό πλαίσιο

Η εκστρατεία του χαλίφη αλ-Μουτασίμ (al-Mu῾tasim, 833-842) το 838 ήταν μία από τις πολλές πολεμικές επιχειρήσεις που ανέλαβαν οι Άραβες από τον 7ο μέχρι τον 11ο αιώνα εναντίον της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με βασικό στόχο τους την αποδυνάμωση της τελευταίας και την απόκτηση του ελέγχου της Μικράς Ασίας και της Δύσης. Ωστόσο το γεγονός που πυροδότησε τη συγκεκριμένη εκστρατεία και εξήψε την επιθετικότητα και το πάθος των Αράβων κατά τη διεξαγωγή της ήταν η νικηφόρος εκστρατεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου το 837, στο πλαίσιο της οποίας καταστράφηκε η Σωζόπετρα (Ζάπετρα) και σημειώθηκαν βιαιοπραγίες σε βάρος του πληθυσμού της.¹ Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, αλλά και της βυζαντινής πολιτικής ενίσχυσης των Περσών επαναστατών με επικεφαλής τον Μπάμπακ (Bābak),² ο αλ-Μουτασίμ επιθυμούσε μια γρήγορη και δυναμική στρατιωτική αντίδραση. Ωστόσο τα προβλήματα που αντιμετώπιζε στο εσωτερικό του χαλιφάτου, ακριβώς εξαιτίας της περσικής επανάστασης,³ ανέστειλαν προς το παρόν την εκπλήρωση του στόχου του. Μόλις όμως τα αραβικά στρατεύματα κατέστειλαν το κίνημα του Μπάμπακ και τον αιχμαλώτισαν (το κίνημα κατεστάλη τον Σεπτέμβριο του 837 και ο Μπάμπακ εκτελέσθηκε τον Ιανουάριο του 838), ο Άραβας ηγέτης ήταν πλέον σε θέση να στραφεί με όλες του τις δυνάμεις εναντίον της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μάλιστα, σε αντίθεση με προηγούμενες εκστρατείες, η επίθεσή του δεν στόχευε σε οχυρά κατά μήκος της αραβοβυζαντινής μεθορίου, αλλά σε μεγάλα κέντρα της βυζαντινής άμυνας, όπως ήταν η Άγκυρα και το Αμόριον. Το τελευταίο, εκτός από έδρα του θέματος των Ανατολικών, ήταν και γενέτειρα της δυναστείας του Θεοφίλου, γεγονός το οποίο ικανοποιούσε τη θέληση του χαλίφη για εκδίκηση.⁴

2. Η εκστρατεία του αλ-Μουτασίμ στη Μικρά Ασία

2.1. Οι πρώτες κινήσεις των δύο αντιπάλων

Στις 5 Απριλίου 838 ο Άραβας χαλίφης αλ-Μουτασίμ, επικεφαλής μιας εξαιρετικά μεγάλης στρατιωτικής δύναμης,⁵ αναχώρησε από τη Σαμάρρα⁶ και στρατοπέδευσε κοντά στην Ταρσό, στον ποταμό Λάμο. Επιδιώκοντας να επιτεθεί στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ταυτόχρονα από πολλές πλευρές, διαίρεσε το στράτευμά του σε δύο μέρη και κατόπιν διέταξε το ένα από αυτά,⁷ με επικεφαλής τον περσικής καταγωγής στρατηγό Αφσίν (Afshīn), να ενωθεί με τις δυνάμεις του Αμρ αλ-Ακτά (Amr al-Aqta῾), εμίρη της Μελιτηνής, και να εισβάλει σε περιοχές του θέματος Αρμενιάκων. Πράγματι, ο Αφσίν κινήθηκε προς την περιοχή του Δαζιμώνος (σημ. Dazmana Τουρκίας), νοτιοανατολικά της Αμάσειας,⁸ όπου και στρατοπέδευσε. Οι υπόλοιπες αραβικές δυνάμεις⁹ εισέβαλαν λίγες μέρες αργότερα στη δυτική Καππαδοκία μέσω των Κιλίκιων Πυλών: στις 19 Ιουνίου η εμπροσθοφυλακή, με επικεφαλής τον Άραβα στρατηγό Ασίνας (Ashinas), και στις 21 Ιουνίου το κυρίως στράτευμα, με επικεφαλής τον χαλίφη. Η είδηση της εισβολής των Αράβων κινητοποίησε τον αυτοκράτορα Θεόφιλο, ο οποίος ξεκίνησε την προετοιμασία των στρατευμάτων του τον Μάιο και στις αρχές Ιουνίου αναχώρησε για τη Μικρά Ασία.¹⁰ Έχοντας μαζί του τα τάγματα υπό τον δομέστικο των σχολών Μανουήλ, το περσικό στράτευμα υπό τον Nasr/Θεόφοβο ¹¹ και πιθανώς στρατιώτες από τα θέματα Θράκης και Μακεδονίας¹² στρατοπέδευσε αρχικά στο Δορύλαιον. Οι σύμβουλοί του τον προέτρεψαν να εκκενώσει το Αμόριον, προκειμένου να αποφύγει την αιματοχυσία. Ο Θεόφιλος, όμως, έχοντας εμπιστοσύνη στο στράτευμά του, απέρριψε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, θεωρώντας το άνανδρη πράξη.¹³ Αντίθετα, επέλεξε να ενισχύσει ακόμα περισσότερο την άμυνα του Αμορίου, αποστέλλοντας εκεί ένα τμήμα του στρατού του, επικεφαλής του οποίου έθεσε τον Αέτιο, στρατηγό του θέματος των Ανατολικών.¹⁴ Στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς την Καππαδοκία, όπου και στρατοπέδευσε κοντά στον Άλυ ποταμό.

2.2. Η μάχη του Δαζιμώνος και η άλωση του Αμορίου

Όταν ο Θεόφιλος πληροφορήθηκε την παρουσία του Αφσίν στην περιοχή του Δαζιμώνος, κατευθύνθηκε προς τα εκεί με ένα τμήμα του στρατού του.¹⁵ Στη μάχη που ακολούθησε (22 Ιουλίου) τα βυζαντινά στρατεύματα ηττήθηκαν και τράπηκαν σε άτακτη φυγή, ενώ ο αυτοκράτορας μόλις διέφυγε την αιχμαλωσία, καταφεύγοντας στο Χιλιόκωμο, βόρεια της Αμάσειας. Εκεί προσπάθησε να συγκεντρώσει και πάλι τους διασκορπισμένους στρατιώτες του, ενώ διέταξε να κατευθυνθεί προς την Άγκυρα ένα στρατιωτικό σώμα με επικεφαλής τον Θεόδωρο Κρατερό, προκειμένου να την προστατεύσει από ενδεχόμενη αραβική επίθεση. Ωστόσο, οι κάτοικοί της είχαν ήδη εγκαταλείψει την πόλη και έτσι ο Κρατερός κατευθύνθηκε προς το Αμόριον. Ο Θεόφιλος αποσύρθηκε στο Δορύλαιον, αλλά σύντομα αναγκάσθηκε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να διαψεύσει τη φήμη ότι είχε σκοτωθεί στη μάχη και να αντιμετωπίσει απόπειρες σφετερισμού της εξουσίας του.¹⁶ Στο μεταξύ, περί τις 26 Ιουλίου και έχοντας ήδη αιχμαλωτίσει τους φυγάδες κατοίκους της, κατέφθασε στην Άγκυρα το στράτευμα του Ασίνας. Εντός των επόμενων δύο ημερών τον συνάντησαν εκεί τα στρατεύματα του Αφσίν και του χαλίφη. Ενωμένος ο αραβικός στρατός λεηλάτησε και κατέστρεψε την πόλη,¹⁷ κατευθυνόμενος κατόπιν προς το Αμόριον. Η πολιορκία της πόλης ξεκίνησε την 1η Αυγούστου και το Αμόριον καταλήφθηκε τελικά (μετά από προδοσία)¹⁸ από τους Άραβες στις 12 ή 13 ή 15 Αυγούστου 838,¹⁹ παρά τις ισχυρές βυζαντινές δυνάμεις που την υπερασπίζονταν και τις διπλωματικές προσπάθειες του Θεοφίλου από το Δορύλαιον ή τη Νίκαια,²⁰ όπου στο μεταξύ είχε επιστρέψει. Την άλωση του Αμορίου ακολούθησε η λεηλασία και η σχεδόν ολοσχερής καταστροφή του, ενώ πλήθος κατοίκων οδηγήθηκαν στην αιχμαλωσία. Η φήμη ότι ο Θεόφιλος σχεδίαζε να αντεπιτεθεί ώθησε τον Άραβα χαλίφη να κινηθεί προς το Δορύλαιον, αλλά δεν συνάντησε καμία αντίσταση και επέστρεψε στο Αμόριον.

2.3. Αποχώρηση των αραβικών στρατευμάτων

Ενόσω ο αλ-Μουτασίμ βρισκόταν ακόμη στο Αμόριον και σχεδίαζε τις επόμενες κινήσεις του, στις οποίες περιλαμβανόταν ακόμα και μια επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης, έφτασε η είδηση ότι ξέσπασε νέα επανάσταση στο χαλιφάτο, γεγονός που ανάγκασε τον χαλίφη να διακόψει απότομα την εκστρατεία του. Προκειμένου μάλιστα να επισπεύσει την επιστροφή του, ακολούθησε πορεία μέσω της ερήμου, κατά τη διάρκεια της οποίας πολλοί αιχμάλωτοι πέθαναν εξαιτίας της δίψας και της εξάντλησης, ενώ 6.000 άνδρες αποκεφαλίστηκαν. Τελικά ο αραβικός στρατός πέρασε τις Κιλίκιες Πύλες και επέστρεψε νικητής στη Συρία.

3. Συνέπειες

Το σημαντικότερο πλήγμα το οποίο επέφερε η εκστρατεία του αλ-Μουτασίμ το 838 ήταν η άλωση και η καταστροφή του Αμορίου. Σε διοικητικό επίπεδο το γεγονός αυτό σήμαινε την προσωρινή μεταφορά της έδρας του θέματος των Ανατολικών στον Πολύβοτο.²¹ Ακόμα εντονότερος, ωστόσο, υπήρξε ο ψυχολογικός αντίκτυπος που είχε στους υπηκόους της αυτοκρατορίας²² και κυρίως στον ίδιο τον Θεόφιλο, ο οποίος, συγκλονισμένος από τα όσα συνέβησαν στη γενέτειρα της δυναστείας του, αρρώστησε βαριά.²³ Σε μια προσπάθεια να εξαγοράσει τους αιχμαλώτους και κυρίως τους ανώτερους αξιωματικούς και τις οικογένειές τους, ο αυτοκράτορας απέστειλε πρεσβεία προς τον αλ-Μουτασίμ²⁴ προσφέροντάς του ένα σημαντικό χρηματικό ποσό. Οι διαπραγματεύσεις, ωστόσο, απέτυχαν και οι αιχμάλωτοι παρέμειναν στα χέρια των Αράβων. Σαράντα δύο από αυτούς βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στις 6 Μαρτίου 846 στη Σαμάρρα, διότι αρνήθηκαν να εξισλαμισθούν. Ανεξάρτητα από το αν η ήττα στον Δαζιμώνα, η καταστροφή της Άγκυρας και η άλωση του Αμορίου προκάλεσαν πράγματι τεράστιες απώλειες στο Βυζάντιο,²⁵ αμφισβήτησαν οπωσδήποτε την ικανότητα των βυζαντινών στρατευμάτων να υπερασπισθούν τα εδάφη της αυτοκρατορίας από τον αραβικό κίνδυνο, ο οποίος τώρα παρουσιαζόταν ακόμα πιο απειλητικός. Σε άμεση συνάρτηση με αυτό, θιγόταν και η εικονομαχική πολιτική του αυτοκράτορα, στην οποία οι εικονόφιλοι απέδωσαν τις στρατιωτικές αποτυχίες με το επιχείρημα ότι ήταν βλάσφημη και στερούσε από την αυτοκρατορία τη θεϊκή εύνοια και προστασία. Στο πλαίσιο της προσπάθειας να αντιμετωπιστεί αυτή η δύσκολη κατάσταση, ο Θεόφιλος στράφηκε –ήδη από τα τέλη του 838– προς τα κράτη της Δύσης, αποστέλλοντας πρεσβευτές στη Βενετία, στον Φράγκο βασιλιά Λουδοβίκο τον Ευσεβή, καθώς και στον χαλίφη της Ισπανίας Αμπντ αλ-Ραχμάν Β΄ (῾Abd al-Rahman), για να ζητήσει τη βοήθειά τους στον αγώνα εναντίον των Αράβων της Ανατολής.²⁶

1. Οι βυζαντινές πηγές αναφέρουν ότι η Σωζόπετρα ήταν η πατρίδα του χαλίφη αλ-Μουτασίμ. Ο Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes, 1, La dynastie d’Amorium (820-867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 140, 141, και ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 440, σημ. 401 θεωρούν τη συγκεκριμένη μαρτυρία έναν μεταγενέστερο μύθο, ο οποίος δημιουργήθηκε προκειμένου να παραλληλίσει την κατάληψη της Σωζόπετρας το 837 με εκείνη της γενέτειρας του αυτοκράτορα Θεοφίλου (του Αμορίου) το 838. Οι Hild, F. – Restle, M., Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) (Tabula Imperii Byzantini 2, Wien 1981), σελ. 287, θεωρούν ότι ο μύθος αυτός επινοήθηκε από τους Βυζαντινούς ιστορικούς προκειμένου να αποδυναμωθεί η σημασία της ήττας των Βυζαντινών στο Αμόριον, καθώς ως αιτία της εμφανίζεται η προηγηθείσα κατάληψη από τον Θεόφιλο της γένετειρας του χαλίφη. Αντίθετα, ο Άμαντος, Κ., Ιστορία του βυζαντινού κράτους³, 1 (Αθήνα 1963), σελ. 414, και η Χριστοφιλοπούλου Αικ., Βυζαντινή Ιστορία 2: 610-867 (²Θεσσαλονίκη 1993), σελ. 204, αποδέχονται ως αξιόπιστη τη μαρτυρία των βυζαντινών πηγών.

2. Rosser, J., “Theophilus’ Khurramite Policy and its Finale: The Revolt of Theophobus’ Persian Troops in 838”, Βυζαντινά 6 (1974), σελ. 265.

3. Η επανάσταση του Μπάμπακ στόχευε στην προώθηση κοινωνικών μεταρρυθμίσεων στο εσωτερικό του χαλιφάτου. Διήρκεσε από το 816 έως τον Σεπτέμβριο του 837, οπότε και κατεστάλη από τον χαλίφη αλ-Μουτασίμ.

4. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι πάνω στις πολεμικές σημαίες και τις ασπίδες των στρατιωτών του χαλίφη ήταν γραμμένη η λέξη Αμόριον.

5. Ο Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes, 1, La dynastie d’Amorium (820- 867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 146, υπολογίζει την αριθμητική δύναμη του αραβικού στρατεύματος από 200.000 μέχρι 500.000 άνδρες, ενώ αντίθετα ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 297, περίπου στους 80.000 στρατιώτες, τους οποίους συνόδευε πλήθος υπηρετών, εμπόρων και μεταφορικών ζώων.

6. Η πρωτεύουσα του χαλιφάτου είχε μεταφερθεί από τη Βαγδάτη στη Σαμάρρα επί χαλίφη αλ-Μουτασίμ.

7. Σύμφωνα με τον Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 299, το συγκεκριμένο στράτευμα αριθμούσε 30.000 άνδρες και περιλάμβανε 10.000 Τούρκους και όλο τον στρατό της αραβικής Αρμενίας.

8. Hild, F. – Restle, M., Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) (Tabula Imperii Byzantini 2, Wien 1981), σελ. 79.

9. Σύμφωνα με τον Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 299, αριθμούσαν 50.000 άνδρες.

10. Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 297-298.

11. Ο Nasr πήρε το όνομα Θεόφοβος αφού βαπτίστηκε χριστιανός και έτσι μαρτυρείται στις βυζαντινές πηγές. Βλ περισσότερα στον Rékaya, M., “Mise au point sur Théophobe et l'alliance de Babek avec Théophile (833/834-839/840)”, Byzantion 44 (1974), σελ. 43-67.

12. Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 298.

13. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, επιμ. I. Bekker, Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838), σελ. 126, 3-8.

14. Όσον αφορά τους επικεφαλής αυτών των στρατευμάτων, ο Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820- 867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 147, 171, κάνει λόγο για τον πρωτοσπαθάριο Θεόδωρο Κρατερό, τον στρατηγό Θεόφιλο, τον δρουγγάριο Κωνσταντίνο Βαβούτζικο και τον Βασόη. Οι Belke, K. – Restle, M., Galatien und Lykaonien (Tabula Imperii Byzantini 4, Wien 1984), σελ. 65, αναφέρουν μόνο τον πρώτο, στον οποίο προσδίδουν το αξίωμα του στρατηγού του θέματος Βουκελλαρίων. Ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 442, σημ. 408, αναφέρει μόνο τον Θεόφιλο (ως πρωτοσπαθάριο) και τον Βαβούτζικο και απορρίπτει το ενδεχόμενο να στάλθηκε σε αυτή τη φάση ο Θεόδωρος Κρατερός στο Αμόριον ( υποστηρίζει ότι κάτι τέτοιο έγινε αργότερα, αφού πρώτα ο Θεόδωρος Κρατερός είχε μεταβεί στην Άγκυρα, προκειμένου να την υπερασπισθεί από ενδεχόμενη αραβική επίθεση).

15. Σύμφωνα με τον Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 299, το στράτευμα αυτό έφτανε τους 40.000 άνδρες.

16. Ο Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820- 867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 158-159, θεωρεί ότι η στάση των περσικών στρατευμάτων και η αναγόρευση του Nasr/Θεόφοβου σε αυτοκράτορα ήταν ο λόγος που ανάγκασε τον Θεόφιλο να επιστρέψει εσπευσμένα στην Κωνσταντινούπολη. Αντίθετα, οι Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 301-302, Belke, K., Paphlagonien und Honorias (Tabula Imperii Byzantini 9, Wien 1996), σελ. 75, και Cheynet, J.-Cl., “Théophile, Théophobe et les Perses”, στο Λαμπάκης, Σ. (επιμ.), Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (Διεθνή Συμπόσια 6, Αθήνα 1998), σελ. 44-45, δεν συσχετίζουν τα δύο γεγονότα, αλλά αποδίδουν την επιστροφή του Θεοφίλου στη βυζαντινή πρωτεύουσα στα σχέδια ορισμένων ευγενών να αναγορεύσουν νέο αυτοκράτορα. Σύμφωνα μάλιστα με τον Rosser, J., “Theophilus’ Khurramite Policy and its Finale: The Revolt of Theophobus’ Persian Troops in 838”, Βυζαντινά 6 (1974), σελ. 269, είναι πολύ πιθανό να επιθυμούσαν να αναγορεύσουν αυτοκράτορα τον Nasr/Θεόφοβο.

17. Την καταστροφή της Άγκυρας από τους Άραβες την αποσιωπούν πλήρως οι βυζαντινές πηγές.

18. Σύμφωνα με τις πηγές, ένας αραβικής καταγωγής κάτοικος του Αμορίου, ο οποίος είχε αιχμαλωτιστεί στο παρελθόν από τους Βυζαντινούς και είχε ασπαστεί στη συνέχεια τον χριστιανισμό, υπέδειξε κρυφά στον Άραβα χαλίφη ένα σημείο του τείχους το οποίο είχε πρόσφατα υποστεί καταστροφές εξαιτίας της βροχής, αλλά δεν είχε επιδιορθωθεί με επιμέλεια. Τόσο ο Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820- 867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 168-169, όσο και ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 302 θεωρούν τη μαρτυρία αυτή αξιόπιστη.

19. Η πρώτη ημερομηνία δίνεται από τον Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820- 867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 170, και τη Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία 2: 610-867 (²Θεσσαλονίκη 1993), σελ. 206, η δεύτερη από τον Rékaya, M., “Mise au point sur Théophobe et l'alliance de Babek avec Théophile (833/834-839/840)”, Byzantion 44 (1974), σελ. 64, η πρώτη και η δεύτερη από τους Belke, K. – Restle, M., Galatien und Lykaonien (Tabula Imperii Byzantini 4, Wien 1984), σελ. 66, ενώ η τρίτη από τους Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 302, και Cheynet, J.-Cl., “Théophile, Théophobe et les Perses”, στο Λαμπάκης, Σ. (επιμ.), Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (Διεθνή Συμπόσια 6, Αθήνα 1998), σελ. 45.

20. Έτσι οι Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820- 867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 158, και Cheynet, J.-Cl., “Théophile, Théophobe et les Perses”, στο Λαμπάκης Σ. (επιμ.), Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (Διεθνή Συμπόσια 6, Αθήνα 1998), σελ. 45. Ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 302, αναφέρει ότι ο Θεόφιλος επέστρεψε μέσω της Νίκαιας στο Δορύλαιον.

21. Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 304.

22. Ανάμνηση της άλωσης του Αμορίου διακρίνεται σε αρκετά κείμενα της δημώδους βυζαντινής ποίησης.

23. Οι βυζαντινές πηγές αποδίδουν την εξασθένηση της υγείας του αυτοκράτορα Θεοφίλου και το θάνατό του λίγα χρόνια αργότερα (20 Ιανουαρίου 842) στη θλίψη του για την άλωση του Αμορίου. Πρόκειται πιθανότατα για ένα θρύλο.

24. Επικεφαλής της πρεσβείας ήταν ένας αξιωματούχος ονόματι Βασίλειος. Ο Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes, 1, La dynastie d’Amorium (820- 867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 174, και οι Hild, F. – Restle, M., Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) (Tabula Imperii Byzantini 2, Wien 1981), σελ. 79, τον αναφέρουν ως πατρίκιο του Χαρσιανού, ενώ ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 303, και ο Cheynet, J.-Cl., “Théophile, Théophobe et les Perses”, στο Λαμπάκης, Σ. (επιμ.), Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αιώνας) (Διεθνή Συμπόσια 6, Αθήνα 1998), σελ. 46, ως τουρμάρχη Χαρσιανού.

25. Ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 304-305, εκτιμά ότι, πέρα από την άλωση του Αμορίου, η εκστρατεία του 838 δεν επέφερε περισσότερες απώλειες στους Βυζαντινούς από ό,τι μια συνηθισμένη αραβική επιδρομή. Θεωρεί επίσης ότι οι επιτυχίες των Αράβων δεν παραπέμπουν οπωσδήποτε σε αδυναμία του βυζαντινού στρατού, καθώς η ήττα οφειλόταν κατά πολύ και σε τυχαία περιστατικά (π.χ. ακόμα και για την άλωση του Αμορίου ευθύνεται κατά βάση το ρήγμα στο τείχος του Αμορίου).

26. Την απαλλαγή από την αραβική απειλή έδωσαν πάντως τα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετώπισε το χαλιφάτο μετά το θάνατο του αλ-Μουτασίμ το 842.