Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Εισαγωγή

Ο Διονύσιος ήταν μουσικός από την Αλικαρνασσό. Έζησε στην εποχή του Αδριανού (117-138 μ.Χ.). Έλαβε την προσωνυμία «Μουσικός» λόγω των θεωρητικών συγγραμμάτων του για τη μουσική. Το ζήτημα εάν ο Διονύσιος ο Μουσικός ταυτίζεται με τον αττικιστή Αίλιο Διονύσιο, που έζησε την ίδια εποχή και καταγόταν επίσης από την Αλικαρνασσό, παραμένει ανοικτό.

2. Εργογραφία

Το λεξικό Σούδα διασώζει τους τίτλους και την έκταση τεσσάρων έργων του.¹ Πρόκειται για τα πολύτομα Μουσική Ιστορία, Ρυθμικά Υπομνήματα, Μουσική Παιδεία ή Διατριβαί, Τίνα Μουσικώς Είρηται εν τη Πλάτωνος Πολιτεία. Από αυτά κανένα δε μας παραδίδεται. Λιγοστά μόνο αποσπάσματα από τα Ρυθμικά Υπομνήματα και τη Μουσική Ιστορία σώζονται σκόρπια σε άλλους συγγραφείς. Στο έργο Εις Πτολεμαίου Αρμονικά του Πορφυρίου παρατίθενται κάποιες απόψεις των πυθαγορείων για το μουσικό ρυθμό παραδιδόμενες από το Διονύσιο, υπό τον τίτλο Περί Ομοιοτήτων. Μάλλον πρόκειται για κάποιο κεφάλαιο των Ρυθμικών Υπομνημάτων του.² Στους 36 τόμους της Μουσικής Ιστορίας του Διονυσίου γνωρίζουμε χονδρικά ότι γινόταν αναφορά σε αυλητές, αυλωδούς, κιθαρωδούς, δημιουργούς διθυράμβων, επιθαλαμίων, υπορχημάτων αλλά και, υπό την ευρύτερη έννοια της μουσικής, σε ποιητές όλων των ειδών (επικούς, τραγικούς, κωμικούς, λυρικούς). Γινόταν επίσης ιστορική αναδρομή στους μουσικούς αγώνες και στις πανελλήνιες γιορτές.

Ο Στέφανος Βυζάντιος παραθέτει την αποτίμηση του έργου του κωμικού ποιητή Ευάγη από το Διονύσιο, σημειώνοντας ότι αυτή προέρχεται από το 23ο βιβλίο της Μουσικής Ιστορίας του.³ Στο Βίο Αισχύλου εξάλλου παρατίθεται απόσπασμα από τη Μουσική Ιστορία, πιθανότατα του Διονυσίου.⁴ Το λεξικό Σούδα χρησιμοποιεί το 33ο βιβλίο της Μουσικής Ιστορίας ως πηγή του για τη λόγια Παμφίλη, ενώ οι πληροφορίες του για τον κωμικό ποιητή Αντιφάνη και τον επικό Ορφέα ίσως προέρχονται από το ίδιο έργο.⁵ Επιπλέον φαίνεται ότι στο 33ο βιβλίο της Μουσικής Ιστορίας ο Διονύσιος είχε συγκεντρώσει όλες τις ιστορίες που γνώριζε γύρω από τις Μούσες, όπως σημειώνεται στο Λεξικό του Φωτίου.⁶ Ένα σχόλιο στον Πίνδαρο⁷ αποδίδει πιθανώς στο Διονύσιο μια διήγηση σχετικά με την ίδρυση των Πυθίων των Σικυωνίων. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι πολλές βιογραφίες μουσικών και ποιητών στη Σούδα, ιδιαίτερα νικητών σε αγώνες και ευρετών ποιητικών και μουσικών ειδών, αντλούν το περιεχόμενό τους κυρίως από τη Μουσική Ιστορία του Διονυσίου. Λιγότερο πιθανή είναι η άποψη ότι η Μουσική Ιστορία του Ρούφου αντέγραψε εκείνη του Διονυσίου, καθώς και ότι οι πληροφορίες γύρω από θέματα μουσικής και ποίησης στο 1ο, 14ο και 15ο κεφάλαιο των Δειπνοσοφιστών του Αθηναίου ή στον Ονοματολόγο του Ησυχίου προέρχονται από το Διονύσιο.

Στο Διονύσιο έχει αποδοθεί και ένας τουλάχιστον από τρεις ύμνους που η σύνθεσή τους χρονολογείται στο 2ο αι. μ.Χ., πιθανώς στα χρόνια του Αδριανού, και η ταυτότητα του δημιουργού τους αποτελεί σημείο διαφωνίας ανάμεσα στους μελετητές.⁸ Για τον Ύμνο στον Ήλιο ή και τον Ύμνο στη Νέμεσι και –συχνότερα– τον Ύμνο στη Μούσα (Καλλιόπη) έχει προταθεί ως συνθέτης ο Διονύσιος. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη ο Ύμνος στη Νέμεσι και ίσως και ο Ύμνος στον Ήλιο είναι του Μεσομήδη, ενώ ο συνθέτης του Ύμνου στη Μούσα θα πρέπει να μείνει ανώνυμος ή να ταυτιστεί με το Διονύσιο, που ενδέχεται να είναι ο Διονύσιος ο μουσικός.⁹

1. Σούδ., βλ. λ. «Διονύσιος Αλικαρνασεύς» (παράγρ. 1171). Βλ. και εργογραφία.

2. Πορφ., Αρμον., εκδ. I. During, Porphyrios Kommnetar zur Harmonielehre des Ptolemaios (Goteborg 1932) σελ. 37.15-20.

3. Στέφ. Βυζ., βλ. λ. «Υδρέα».

4. Βίος Αισχύλου, εκδ. G. Dindorf, Aeschylus 3: Scholia in Aeschylum (Oxford 1851) σελ. 1-8, ιδιαιτέρως σελ. 7-8. Συγκεκριμένα σε κάποιο σημείο στη ροή του κειμένου σημειώνεται "...εκ της Μουσικής Ιστορίας". Υπάρχει διαφωνία ως προς το αν εννοείται ότι από τη Μουσική Ιστορία προέρχεται η παράγραφος που έπεται, η οποία σχολιάζει το μεγαλείο των προσώπων του, ή εκείνη που προηγείται, η οποία πραγματεύεται τα σκηνικά ευρήματα του Αισχύλου και αποτιμά τη δραματουργία του σε σχέση με τους προγενέστερους και τους μεταγενέστερους τραγωδούς. Scherer, C., De Aelio Dionysio musico qui vocatur (Bonn 1886) σελ. 38.

5. Σούδ., βλ. λ. «Παμφίλη», «Σωτηρίδας», «Αντιφάνης Δημοφάνους»,« Ορφεύς Οδρύσης».

6. Φώτ., Λεξ., βλ. λ. «Νύμφαι».

7. Σχόλιο σε Πίνδ. Ν 9.

8. Σε κάποια χειρόγραφα σημειώνεται κάποιος Διονύσιος άπαξ ως δημιουργός και των τριών και δύο φορές ως δημιουργός του "Ύμνου στη Μούσα". Ο Ιωάννης ο Φιλαδελφεύς (εποχή Ιουστινιανού) ωστόσο παραδίδει τον "Ύμνο στη Νέμεσι" ως έργο του Μεσομήδη, λυρικού ποιητή και μουσικού σύγχρονου του Διονυσίου. Κάποιοι μελετητές αποδίδουν και τους τρεις ύμνους στο Μεσομήδη, ενώ άλλοι μόνο τον" Ύμνο στον Ήλιο" και τον "Ύμνο στη Νέμεσι". Άλλοι αποδίδουν τον "Ύμνο στον Ήλιο" και τον "Ύμνο στη Μούσα" στο Διονύσιο και τον "Ύμνο" στη Νέμεσι στο Μεσομήδη.

9. Έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι οι μελωδίες δεν αποτελούν παρά αποκατάσταση των Βυζαντινών χρόνων επάνω στους αρχαίους (του 2ου αι. μ.Χ.) στίχους. Henderson, I., "Ancient Greek Music", στο Welllesz, E. (επιμ.) Ancient and Oriental music (The New Oxford History of Music 1, Oxford 1969) σελ. 371-373. Πρβλ. Pohlmann, E., Denkmaler altgriechischer Musik (Nurnberg 1970) σελ. 30.