1. Ο Γεννάδιος μητροπολίτης Νικαίας
Ο Γεννάδιος γεννήθηκε πιθανόν γύρω στο 1660 στη Λέρο.1 Σύμφωνα με το Δημήτριο Προκοπίου, ο Γεννάδιος ήταν «ανήρ θεοσεβής, σεμνός και χριστιανική πολιτεία εμπρέψας, ειδήμων της ελληνικής διαλέκτου, και των θείων γραφών έμπειρος».2 Στις 31 Μαΐου 1696 ψηφίστηκε μητροπολίτης Χίου, θέση στην οποία παρέμεινε έως το 1712, οπότε και μετατέθηκε στη Μητρόπολη Νικαίας, όπου παρέμεινε για δύο χρόνια.3 Κατόπιν, σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται στον κώδικα 186 της Μονής Παντελεήμονος του Αγίου Όρους, την ημερομηνία «1714 Φεβρουαρίου 25 εμετατέθην ο άγιος Χίου κυρ Γεννάδιος εις τον θρόνον της αγιωτάτης μητροπόλεως Ηρακλείας».4
2. Ο Γεννάδιος μητροπολίτης Ηρακλείας
Οι επαφές και το καλό επίπεδο επικοινωνίας που ο Γεννάδιος διατηρούσε με τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Χρύσανθο αποδεικνύονται από δύο επιστολές του πρώτου προς το δεύτερο, οι οποίες σώζονται στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Σε αυτές ο Γεννάδιος ζητούσε από τον Πατριάρχη να έρθει στη Ραιδεστό και να τελέσει τη Θεία Λειτουργία των Χριστουγέννων· όπως προκύπτει από τη δεύτερη επιστολή, το αίτημα του μητροπολίτη Ηρακλείας τελικά ικανοποιήθηκε.
Η υπογραφή του Γενναδίου εντοπίζεται σε τρία σιγίλια: το 1714 στο σιγίλιο του Κοσμά Γ΄ υπέρ του μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ανθίμου, στο σιγίλιο του Ιερεμία Γ΄ για τα μοναστήρια Αττικής και Λιβαδειάς το 1716 και στο σιγίλιο του Ιερεμία Γ΄ υπέρ της μονής Ζλαταρίδων στο Βουκουρέστι το 1718.5
Παράλληλα, μία ενδιαφέρουσα πτυχή σχετικά με τη διεκδίκηση του πατριαρχικού θρόνου της Κωνσταντινούπολης, αλλά και τη στάση που τήρησε έναντι των εξελίξεων ο Γεννάδιος, προκύπτει από επιστολή που απέστειλε κάποιος μοναχός, ονόματι Ζαχαρίας, προς τον ηγεμόνα της Βλαχίας Brincoveanu, με ημερομηνία 2 Μαρτίου 1714.6 Όπως αναφέρεται στην επιστολή, υπήρχαν δύο αντιμαχόμενες ομάδες (τζάτες) που έριζαν για τον πατριαρχικό θρόνο· η μία υπό τον «κυρ Κοσμά» (πρόκειται για τον Πατριάρχη Κοσμά Γ΄) και η άλλη συνασπισμένη γύρω από το μέγα διερμηνέα της Υψηλής Πύλης Ιωάννη Μαυροκορδάτο και το διερμηνέα του στόλου Κωνσταντίνο Βεντούρα.7 Μετά την ανάληψη των μητροπολιτικών καθηκόντων του Γενναδίου στην Ηράκλεια, οι δύο διερμηνείς «επήραν με το μέσον του τευτερτάρη τον άγιον Ηρακλείας, και τον έβαναν εις του8 μπασμπακίκουλη να σταθή δύο και τρεις ημέρες να εύρουν αυτοί καιρόν να κάμουν τα θελήματά τους».9 Ακόμα και έτσι, όμως, εκπρόσωποι της ομάδας του Κοσμά επισκέπτονταν καθημερινά το Γεννάδιο, παρακινώντας τον να προβεί σε ενέργειες, προκειμένου να αναρρηθεί στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Ωστόσο, ο Γεννάδιος αρνούνταν σθεναρά να δεχθεί κάτι τέτοιο και «μόνον τους έλεγε ότι προκρίνω την ζωήν μου να χάσω, παρά σε τέτοιαν κατάστασιν πατριάρχης να γένω».10
Τελικά το ζήτημα αυτό διευθετήθηκε –όπως αναφέρει ο Ζαχαρίας– αφού «επήγεν ο κυρ Κοσμάς με ένα αρζιχάλι εις τον επίτροπον και ζητώντας το Πατριαρχείον και υποσχόμενος να δώση και το μιρί,11 και ευθύς το εμπουγιούρτησε12 και έλαβε τέλος η υπόθεσίς του».13 Είναι σημαντικό όμως ότι, ενόσω λάμβαναν χώρα αυτά τα γεγονότα, ο Γεννάδιος εξακολουθούσε να κρατείται, προκειμένου να μην εμποδίσει τις ενέργειες του Κοσμά. Ο Ζαχαρίας προσθέτει ότι ο Γεννάδιος ήταν πολύ αγαπητός στους κατοίκους της Χίου –στην οποία είχε διατελέσει παλιότερα μητροπολίτης– και ότι οι τελευταίοι είχαν την πρόθεση να κινητοποιηθούν για να τον απελευθερώσουν· παρ’ όλ’ αυτά, ο μητροπολίτης Ηρακλείας συνιστούσε υπομονή, υποδεικνύοντας τον ειρηνικό τρόπο διευθέτησης των πραγμάτων ως τον ενδεδειγμένο.
Ο Γεννάδιος πέθανε στις 19 Οκτωβρίου 1718 «εις την επαρχίαν του εις την επισκοπήν της Τζουρλού»·14 στο μητροπολιτικό θρόνο Ηρακλείας τον διαδέχθηκε ο Καλλίνικος Β΄.
1. Γεδεών, Μ., «Πέντε συγγενείς εκ Λέρου Αρχιερείς Ηρακλείας», Θρακικά Ε΄ (1934), σελ. 3· ΘΗΕ, βλ. λ. «Γεννάδιος», τομ. Δ΄, σελ. 290. 2. Προκοπίου, Δ., «Επιτετμημένη επαρίθμησις των κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών, και περί τινων εν τω νυν αιώνι ανθούντων», στο Σάθας, Κ. (επιμ.), Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη Γ΄ (Βενετία 1872), σελ. 490. 3. Εδώ υπάρχει ένα πρόβλημα όσον αφορά το κατά πόσο ο Γεννάδιος υπηρέτησε την περίοδο 1712-1714 στο μητροπολιτικό θρόνο της Νίκαιας. Η ΘΗΕ, σελ. 290, βλ. λ. «Γεννάδιος» και η ΘΧΕ, σελ. 869, βλ. λ. «Γεννάδιος» υποστηρίζουν την άποψη αυτή. Ωστόσο, σύμφωνα με το Γεδεών, ο Γεννάδιος προβιβάσθηκε απευθείας από τη μητρόπολη της Χίου σε αυτή της Ηρακλείας· Γεδεών, Μ., «Πέντε συγγενείς εκ Λέρου Αρχιερείς Ηρακλείας», Θρακικά Ε΄ (1934), σελ. 4. Μάλιστα, ο Φορόπουλος, που έχει συγγράψει το σχετικό λήμμα στη ΘΗΕ, αναφέρει τη λεπτομέρεια αυτή. 4. Νέος Ελληνομνήμων, τομ. Ζ΄ (1910), σελ. 210. 5. Κουρίλας, Ε., «Βιογραφικός Κατάλογος Μητροπολιτών Ηρακλείας», Θρακικά ΚΗ΄ (1958), σελ. 96. 6. Για την ακριβή ημερομηνία της επιστολής βλ. Γεδεών, Μ., «Πέντε συγγενείς εκ Λέρου Αρχιερείς Ηρακλείας», Θρακικά Ε΄ (1934), σελ. 7. Η Στάθη δίνει την πληροφορία ότι η επιστολή αυτή περιέχεται στη συλλογή του Γραμματοφυλακείου του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου, στο φάκελο «Αλληλογραφία Τουρκίας», και, όπως ορθώς αναφέρει, δημοσιεύθηκε στο άρθρο του Μανουήλ Γεδεών, ό.π., σελ. 8-9, βλ. Στάθη, Π., «Αλλαξοπατριαρχείες στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αι.)», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά Ζ΄ (2004), σελ. 37-66. H ίδια επιστολή όμως αναδημοσιεύτηκε και στο άρθρο του Ε. Κουρίλα, «Βιογραφικός Κατάλογος Μητροπολιτών Ηρακλείας», Θρακικά ΚΗ΄ (1958), σελ. 97-98. Η Στάθη αναδημοσίευσε την επιστολή αυτή, προσθέτοντας κάποιες γραμμές που έλειπαν από το κείμενο που είχε δημοσιεύσει ο Γεδεών, αλλά και από αυτό του Κουρίλα. Παράλληλα, διαφέρουν οι εκτιμήσεις των τριών συγγραφέων αναφορικά με τον παραλήπτη της επιστολής. Ο Γεδεών αναφέρει ότι παραλήπτης ήταν ο ηγεμόνας της Βλαχίας ή της Μολδαβίας, ενώ ο Κουρίλας ισχυρίζεται ότι ήταν ο ηγεμόνας της Βλαχίας, ο Κωνσταντίνος Brîncoveanu. Ωστόσο, η Στάθη κάνει λόγο γενικά για κάποιον ηγεμόνα ως παραλήπτη, πιθανολογώντας ότι αυτός ήταν ο ηγεμόνας της Μολδαβίας Νικόλαος Μαυροκορδάτος. 7. Γεδεών, Μ., «Πέντε συγγενείς εκ Λέρου Αρχιερείς Ηρακλείας», Θρακικά Ε΄ (1934), σελ. 9-10. Στάθη, Π., «Αλλαξοπατριαρχείες στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αι.)», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά Ζ΄ (2004), σελ. 63, σημ. 84. 8. Στην επιστολή που δημοσιεύει η Στάθη αντί για «του» υπάρχει «το». Ωστόσο, μάλλον φαίνεται πιο σωστή η σύνταξη που ακολουθεί ο Κουρίλας, γιατί εννοείται το σπίτι του Οθωμανού αξιωματούχου· με τον Κουρίλα συμφωνεί, εξάλλου, και το κείμενο του Γεδεών. 9. Υπάρχει ένα πρόβλημα όσον αφορά τι εννοεί ακριβώς ο Ζαχαρίας όταν αναφέρει ότι «τον έβαναν εις του μπασμπακίκουλη να σταθή δύο και τρεις ημέρες». Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται γι’ αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε «κατ’ οίκον περιορισμό». Το παράθεμα από Γεδεών, Μ., «Πέντε συγγενείς εκ Λέρου Αρχιερείς Ηρακλείας», Θρακικά Ε' (1934), σελ. 8. 10. Γεδεών, Μ., «Πέντε συγγενείς εκ Λέρου Αρχιερείς Ηρακλείας», Θρακικά Ε' (1934), σελ. 8. 11. Η Στάθη γράφει «μοιρί». Το ίδιο και ο Γεδεών. 12. Η Στάθη δίνει τη λέξη ως «εμπουγιούρτησαν», ενώ το κείμενο του Γεδεών συμφωνεί με αυτό του Κουρίλα. 13. Κουρίλας, Ε., «Βιογραφικός Κατάλογος Μητροπολιτών Ηρακλείας», Θρακικά ΚΗ' (1958), σελ. 97-98.
Η Στάθη, Π. [«Αλλαξοπατριαρχείες στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αι.)», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά Ζ΄ (2004), σελ. 64, σημ. 87, 89-94] δίνει τις εξής ερμηνείες για τις παρακάτω λέξεις:
τευτερτάρης: ανώτατος προϊστάμενος των οικονομικών υπηρεσιών
μπασμπακίκουλης: ο οικονομικός έφορος
αρζιχάλι: αναφορά, έκθεση
εμπουγιούρτησαν: διέταξαν
μιρί: δημόσιος φόρος 14. «Ενθυμήσεων ήτοι χρονικών σημειωμάτων συλλογή πρώτη», Νέος Ελληνομνήμων, τομ. Ζ΄ (1910), σελ. 210-211. |
|
|