Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Οικογένεια

Η Αρτεμισία Β΄ ήταν κόρη του Εκατόμνου από τα Μύλασα, αδελφή και σύζυγος του Μαυσώλου, σατράπη της Καρίας. Από το γάμο της με το Μαύσωλο δεν απέκτησε παιδιά. Αδέλφια και διάδοχοί τους στην εξουσία ήταν ο Ιδριεύς, η Άδα και ο Πιξώδαρος.¹

2. Δράση

Κατά τη διακυβέρνηση της Καρίας από το Μαύσωλο (377/376-353/352 π.Χ.) η Αρτεμισία πρέπει να συμμετείχε ενεργά στην εξουσία. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι οι δύο σύζυγοι ήταν κατά κάποιο τρόπο από κοινού δυνάστεςτης Καρίας. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται επιγραφικά από δύο ψηφίσματα που χρονολογούνται την περίοδο της διακυβέρνησης του Μαυσώλου. Το πρώτο βρέθηκε στα Λάβρανδα και αφορά την εκχώρηση προνομίων στην Καρία από το Μαύσωλο και στους Κρήτες της Κνωσού από την Αρτεμισία . Το δεύτερο ψήφισμα εντοπίστηκε στις Ερυθρές της Ιωνίας, και αναφέρεται στην απονομή τιμών στο Μαύσωλο, ο οποίος ανακηρύσσεται ευεργέτης της πόλης. Από την τελευταία αυτή επιγραφή που χρονολογείται περίπου το 357-355 π.Χ. πληροφορούμαστε την ανέγερση χάλκινων αγαλμάτων στην αγορά της πόλης για το Μαύσωλο και την Αρτεμισία.²

Μετά το θάνατο του Μαυσώλου το 353/352 π.Χ. η Αρτεμισία τον διαδέχτηκε στην εξουσία της σατραπείας της Καρίας και κυβέρνησε μέχρι το 351/350 π.Χ. Η διαδοχή της στην εξουσία δεν πρέπει να δημιούργησε προβλήματα στους Κάρες, καθώς όπως προαναφέρθηκε πιθανότατα να κυβερνούσε ήδη από κοινού με το σύζυγό της. Δε γνωρίζουμε αν χρησιμοποίησε η ίδια επίσημα τον τίτλο «σατράπισσα της Καρίας», καθώς καμία τέτοιου είδους πληροφορία δεν παραδίδεται από τις αρχαίες πηγές. Επιπλέον δεν είναι γνωστό αν στην Περσική Αυτοκρατορία έφεραν αυτό τον τίτλο γυναίκες. Παρ’ όλα αυτά θεωρείται ότι αυτό που απασχολούσε κυρίως τον Πέρση βασιλιά Αρταξέρξη Γ΄ (359-338 π.Χ.) δεν ήταν τόσο ο τίτλος, όσο η τακτική καταβολή των φόρων από τους Εκατομνίδες.³

Γύρω στο 351/350 π.Χ. η Αρτεμισία κατόρθωσε να προσαρτήσει εκ νέου τη Ρόδο στη σφαίρα επιρροής των Εκατομνιδών. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την ιστορία που παραθέτει ο Βιτρούβιος, οι Ρόδιοι, επωφελούμενοι από το θάνατο του Μαυσώλου και αισθανόμενοι αμηχανία για το γεγονός ότι μια γυναίκα θα κυβερνούσε όλη την Καρία, επιτέθηκαν στην Αλικαρνασσό, μητρόπολη της Καρίας.

Η Αρτεμισία όμως ενημερώθηκε για τις απειλητικές κινήσεις των Ροδίων και εξαπάτησε το ροδιακό στόλο που κατέπλευσε εναντίον της. Έκρυψε τον πλήρως εξοπλισμένο στόλο της σε ένα μυστικό λιμάνι της Αλικαρνασσού δίπλα στο παλάτι, ενώ οι κάτοικοι της πόλης υποδέχτηκαν εγκάρδια το ροδιακό στόλο και υποσχέθηκαν παράδοση. Έτσι οι Ρόδιοι εγκατέλειψαν τα πλοία τους και εισέβαλαν στην Αλικαρνασσό. Τότε η Αρτεμισία βγήκε με το δικό της στόλο και κατέλαβε τα ροδιακά πλοία. Οι Ρόδιοι εισβολείς αναγκάστηκαν να παραδοθούν και θανατώθηκαν στην αγορά της πόλης. Κατόπιν η Αρτεμισία επάνδρωσε τα ροδιακά πλοία με δικούς της στρατιώτες και κατευθύνθηκε προς τη Ρόδο. Οι Ρόδιοι, νομίζοντας ότι τα πλοία μετέφεραν τα ροδιακά πληρώματα που επέστρεφαν νικητές από την Αλικαρνασσό, επέτρεψαν την είσοδο στο λιμάνι του νησιού μη γνωρίζοντας ότι πρόκειται για τον εχθρό. Η Αρτεμισία διέταξε την εκτέλεση των Ροδίων αρχόντων και ανήγειρε ένα τρόπαιο νίκης με δύο χάλκινα αγάλματα.⁴ Οι Ρόδιοι αργότερα περιτείχισαν το τρόπαιο αυτό για να μην είναι ορατό και το ονόμασαν Άβατον.⁵

Αν και η ιστορία που παραθέτει ο Βιτρούβιος θεωρείται αναξιόπιστη από τη σύγχρονη έρευνα, εκτιμάται ότι η πλέον έγκυρη πληροφορία που μπορούμε να αντλήσουμε είναι ότι οι Ρόδιοι μετά το θάνατο του Μαυσώλου πίστεψαν ότι οι συνθήκες πλέον επέτρεπαν την ανατροπή της εκατομνιδικής εμπορικής υπεροχής, και γενικότερα της εκατομνιδικής δυναστείας, και συνεπώς επιχείρησαν να αποτινάξουν τον καρικό ζυγό.⁶

Επίσης ένα απόσπασμα από τον Πολύαινο που ενδέχεται να αναφέρεται στην Αρτεμισία Β΄ (και όχι στην Αρτεμισία Α΄) μάς πληροφορεί ότι η Λάτμος, που φαίνεται να είχε αποτινάξει την εκατομνιδική εξουσία, καταλήφθηκε εκ νέου από εκείνη. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι η Αρτεμισία χρησιμοποίησε ως τέχνασμα μια μεγάλη πομπή ευνούχων και μουσικών που πέρασε από τη Λάτμο. Οι κάτοικοι βγήκαν να τους προϋπαντήσουν, αφήνοντας έτσι ανυπεράσπιστη την πόλη, την οποία και κατέλαβε η Αρτεμισία.⁷

3. Μαυσωλείο

Η Αρτεμισία συνέχισε την κατασκευή του μνημειακού τάφου του Μαυσώλου στην Αλικαρνασσό, που συγκαταλεγόταν στα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, εκείνη ήταν υπεύθυνη για την ανέγερση ολόκληρου του ταφικού μνημείου. Το σύντομο όμως χρονικό διάστημα της διακυβέρνησής της οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η κατασκευή του πρέπει πιθανότερα να είχε ξεκινήσει από τον ίδιο το Μαύσωλο. Η Αρτεμισία προσκάλεσε διάσημους καλλιτέχνες από την Ελλάδα για τη διακόσμησή του και επί των ημερών της η ανέγερση του μνημείου πρέπει να προχώρησε αρκετά. Το πορτρέτο της ίδιας αναγνωρίζεται σε ένα από τα κολοσσικά αγάλματα που το κοσμούσαν. Όταν πέθανε η Αρτεμισία, η κατασκευή του Μαυσωλείου δεν πρέπει να είχε ολοκληρωθεί και η αποπεράτωσή του θα συνεχίστηκε από τους διαδόχους της Ιδριέα και Άδα.⁸

4. Μουσικοί αγώνες

Λέγεται ότι η Αρτεμισία έθαψε με ιδιαίτερες τιμές το Μαύσωλο. Σύμφωνα με την παράδοση, συντετριμμένη από τη λύπη της για την απώλεια του συζύγου της ανακάτεψε την τέφρα του νεκρού με μυρωδικά, παρασκευάζοντας έτσι μια σκόνη την οποία διέλυσε σε νερό και ήπιε. Πέρα όμως από την παράδοση αυτή, είναι γνωστό ότι διοργάνωσε στην Αλικαρνασσό μουσικούς αγώνες, στους οποίους συμμετείχαν σημαντικοί πνευματικοί άνδρες της εποχής. Συγκεκριμένα έλαβαν μέρος ο Θεοδέκτης από τη Φάσηλη, o Iσοκράτης από την Απολλωνία, ο Θεόπομπος από τη Χίο και ο Ναύκρατης από τις Ερυθρές. Νικητές των αγώνων ανακηρύχθηκαν ο Θεόπομπος και ο Θεοδέκτης.

Οι απόψεις των σύγχρονων μελετητών ποικίλλουν σχετικά με το χρονικό πλαίσιο στο οποίο έλαβαν χώρα αυτοί οι μουσικοί αγώνες. Σύμφωνα με κάποιους έγιναν το 353 π.Χ., πριν από τον ενταφιασμό του Μαυσώλου, κατ’ άλλους όμως διεξήχθησαν πολύ μετά το θάνατό του για να τιμήσουν τη μνήμη του, κυρίως όμως για τον εορτασμό της ανέγερσης του λαμπρού ταφικού μνημείου του. Ανεξάρτητα ωστόσο από την ημερομηνία διεξαγωγής τους, όλα τα στοιχεία πιστοποιούν ότι η διοργάνωσή τους αποσκοπούσε στο να προσδώσει στο μεγάλο δυνάστη τιμές ήρωα και στον τάφο του χαρακτήρα ηρώου.⁹

5. Θάνατος

Η Αρτεμισία έζησε μόνο δύο χρόνια μετά το θάνατο του Μαυσώλου. Πέθανε το 351/350 π.Χ., σύμφωνα με την παράδοση, από τη λύπη της για την απώλεια του συζύγου της. Μετά το θάνατό της τη διαδέχτηκαν στην εξουσία τα αδέλφια της Ιδριεύς και Άδα.¹⁰

6. Αποτίμηση και κρίσεις

Ο Δημοσθένης χαρακτηρίζει την Αρτεμισία «βάρβαρον άνθρωπον και ταύτα γυναίκα». Από τη μνεία του διαφαίνεται ότι οι σύγχρονοί της δεν πρέπει να έβλεπαν θετικά τη διαδοχή της στην εξουσία της Καρίας. Η Αρτεμισία ακολούθησε μια επιφυλακτική και προσεκτική πολιτική απέναντι στους Πέρσες, όπως άλλωστε έκανε και ο Μαύσωλος. Αξιοσημείωτη είναι η συμβολή της ίδιας και του συζύγου της στη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού και στον εξελληνισμό της Καρίας. Παράλληλα όμως οι δύο αυτοί εκατομνίδες δυνάστες διατήρησαν και το τοπικό πολιτιστικό στοιχείο.¹¹ Η μορφή της Αρτεμισίας ενέπνευσε και την καλλιτεχνική δημιουργία στους Νεότερους χρόνους.¹²

1. Διόδ. Σ. ΧVI.36.2, 45.7· Αρποκρ. βλ. λ. «Αρτεμισία»· Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 4· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 33.

2. Για την επιγραφή από τα Λάβρανδα βλ. Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 75, 135· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 42· Debord, P., L’Asie Mineure au IVe Siècle 412-323 a.c. (Bordeaux 1999), σελ. 139. Για την επιγραφή από τις Ερυθρές βλ. Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 338· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 42, 72-73· Debord, P., L’Asie Mineure au IVe Siècle 412-323 a.c. (Bordeaux 1999), σελ. 392-393.

3. OCD 3 (1996), σελ.184, βλ. λ. Artemisia (P. Treves)· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 100-101.

4. Από αυτά το ένα αποτελούσε προσωποποίηση της πόλης της Ρόδου και το άλλο πορτρέτο της ίδιας της Αρτεμισίας.

5. Vitr. ΙΙ.8.14· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 109-111· Debord, P., L’Asie Mineure au IVe Siècle 412-323 a.c. (Bordeaux 1999), σελ. 400.

6. Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 129· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 109-111.

7. Πολύαιν. VIII.53.4· RE II.2 (1896), στήλ. 1441, βλ. λ. Artemisia (3) (W. Judeich)· Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 322-323· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 51· RE II.2 (1896), στήλ. 1441, βλ. λ. Artemisia (3) (W. Judeich). Ο Μαύσωλος και η Αρτεμισία διατήρησαν περσικές συνήθειες, όπως φαίνεται από τη μνεία του Πολυαίνου για την παρουσία ευνούχων στην αυλή τους. Για την αμφισβήτηση της άποψης ότι ο Πολύαινος αναφέρεται στην Αρτεμισία Α΄, βασίλισσα της Αλικαρνασσού, που έζησε στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. βλ. Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 322-323· Debord, P., L’Asie Mineure au IVe Siècle 412-323 a.c. (Bordeaux 1999), σελ. 400-401.

8. Vitr., De arch. II.8· Πλίν., ΦΙ XXXVI.ΙV.30· Στράβ. 14.2.16-17· Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 237-239· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 51· Hazel, J., Who’s Who in the Greek World (London – New York 2000), σελ. 41· DGRBM I, σελ. 377, βλ. λ. Artemisia (2) (L. Schmitz)· Waywell, G.B., The Free-Standing Sculpture of the Mausoleum at Halicarnassus (London 1978), σελ. 70-72, 103-105.

9. Γέλλ. Χ.18.3-7. Σούδ., βλ. λ. Θεοδέκτης και Ισοκράτης· Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 253, 258, 333-334· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 103-104· Hazel, J., Who’s Who in the Greek World (London – New York 2000), σελ. 41· DGRBM I, σελ. 377, βλ. λ. Artemisia (2) (L. Schmitz). Δε γνωρίζουμε εάν στους μουσικούς αυτούς αγώνες συμμετείχε και ο γνωστός Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης.

10. Αρποκρ., βλ. λ. Αρτεμισία· Διόδ. Σ. XVI.45· Στράβ. 14.2.17.

11. Δημ., Επιστ. 15.23· Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 221· OCD 3 (1996), σελ. 184, βλ. λ. Artemisia (P. Treves)· Ruzicka, S., Politics of a Persian Dynasty. The Hecatomnids in the Fourth Century BC (Oklahoma 1992), σελ. 72-73· NPauly 2 (1997), στήλ. 59, βλ. λ. Artemisia (2) (P. Högemann)· Debord, P., L’Asie Mineure au IVe Siècle 412-323 a.c. (Bordeaux 1999), σελ. 400.

12. Ο πίνακας του Ρέμπραντ (1634) στο Μουσείο του Πράδο και η όπερα του Ντομένικο Τσιμαρόζα (1797).