Αρτάβασδος (Βυζάντιο)

1. Βιογραφικά στοιχεία

Οι ιστορικές πηγές δεν παρέχουν πολλές πληροφορίες για τη ζωή του Αρταβάσδου και το μόνο που μπορεί να θεωρείται βέβαιο είναι η αρμενική καταγωγή του. Καταγόταν πιθανώς από τη Γερμανίκεια. Το 717 έλαβε ως σύζυγο την Άννα, κόρη του αυτοκράτορα Λέοντος Γ΄ Ισαύρου, και απέκτησε δύο γιους, ο μεγαλύτερος από τους οποίους ονομαζόταν Νικηφόρος και ο μικρότερος Νικήτας. Από τον ίδιο γάμο φαίνεται ότι απέκτησε και επτά κόρες.1 Επίσης γνωρίζουμε το όνομα ενός εξαδέλφου του, του Αρμένιου πατρικίου Τηριδάτη.2 Το 743 τυφλώθηκε κατόπιν διαταγής του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄ και εξορίσθηκε με την οικογένειά του στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, όπου και πέθανε σε άγνωστο χρόνο.

2. Σταδιοδρομία

2.1. Δράση πριν από το 741

Η πρώτη αναφορά στη σταδιοδρομία του Αρταβάσδου τοποθετείται χρονικά στην περίοδο της βασιλείας του Αρτεμίου-Αναστασίου Β' (713-715), οπότε αναφέρεται ως στρατηγός του θέματος Αρμενιάκων. Το 715-717 ο Αρτάβασδος υποστήριξε τη στάση του Λέοντος Ισαύρου εναντίον του νέου αυτοκράτορα Θεοδοσίου Γ΄ και, μετά την επικράτησή τους, νυμφεύθηκε την κόρη του Λέοντος λαμβάνοντας ταυτόχρονα τον τίτλο του κουροπαλάτη και τη θέση του κόμητος του Οψικίου. Οι ιδιαίτεροι δεσμοί μεταξύ του Αρταβάσδου και της οικογένειας του Λέοντος Γ΄ ερμηνεύονται από το γεγονός της πιθανής καταγωγής του πρώτου από τη Γερμανίκεια, γενέτειρα του Λέοντος.3 Ως κόμης Οψικίου, ο Αρτάβασδος πιθανότατα έλαβε μέρος στην άμυνα της Νίκαιας εναντίον των Αράβων που την πολιόρκησαν το 727, ενώ αναφέρεται το όνομά του σε επιγραφή που μνημονεύει την επισκευή των οχυρώσεων της πόλης μετά την πολιορκία.4

2.2. Άνοδος στο θρόνο

Μετά το θάνατο του Λέοντος Γ΄ (18 Iουνίου 741), στο θρόνο ανήλθε ο γιος του Κωνσταντίνος Ε΄, οι σχέσεις του οποίου με τον Αρτάβασδο χαρακτηρίζονταν από καχυποψία. Τον Ιούνιο του 7425 ο Αρτάβασδος επιτέθηκε αιφνιδιαστικά εναντίον του αυτοκράτορα στην Κρασό της Μικράς Ασίας και διασκόρπισε τον στρατό του. Ακολούθως ο στασιαστής προσεταιρίσθηκε μέσω του σιλεντιαρίου Αθανασίου τον πατρίκιο και μάγιστρο Θεοφάνη Μονώτη, εκπρόσωπο του Κωνσταντίνου Ε΄ στην Κωνσταντινούπολη.Ο Μονώτης ανακήρυξε τον Αρτάβασδο αυτοκράτορα, λέγοντας στους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης ότι ο Κωνσταντίνος Ε΄ είχε πεθάνει κατά τη διάρκεια εκστρατείας εναντίον των Αράβων. Θέλοντας να σταθεροποιήσει την εξουσία του, ο Αρτάβασδος εκμεταλλεύθηκε την έριδα μεταξύ εικονομάχων και εικονοφίλων και υποστήριξε την εικονόφιλη παράταξη, η οποία κυριαρχούσε τότε στην Κωνσταντινούπολη.6

Πέραν της συνεργασίας του Θεοφάνη Μονώτη και του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αναστασίου, ο Αρτάβασδος πέτυχε επιπλέον να αποσπάσει και την αναγνώριση του πάπα Ζαχαρία, αναγκαία για τη νομιμοποίηση της εξουσίας του. Παράλληλα έστεψε συναυτοκράτορα τον γιο του Νικηφόρο (στα νομίσματα που έκοψε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του απεικονίζονται μαζί), ενώ πιθανολογείται ότι έστεψε επίσης τη σύζυγό του Άννα και τον νεότερο γιο του, τον Νικήτα.7

2.3. Η πτώση

Ο νόμιμος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, ο οποίος είχε καταφύγει στο πιστό σε αυτόν θέμα Ανατολικών, ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του προσθέτοντας σε αυτές και εκείνες του θέματος Θρακησίων, στρατηγός του οποίου ήταν ο εξάδελφός του Σισίννιος. Στις αρχές του θέρους του 743 ο Αρτάβασδος ηττήθηκε από τις δυνάμεις του Κωνσταντίνου στη μάχη των Σάρδεων και αναγκάσθηκε να επιστρέψει μέσω Κυζίκου στην Κωνσταντινούπολη. Την αντιμετώπιση του Κωνσταντίνου την ανέλαβε ο Νικήτας, τον οποίο ο πατέρας του διόρισε μονοστράτηγο και τον απέστειλε στο θέμα Αρμενιακών. Τον Αύγουστο του 743 ο στρατός του Αρταβάσδου υπέστη νέα ήττα στην περιοχή της Μωδρινής (σημ. Mudrunum Τουρκίας).

Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, ύστερα από δίμηνη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τον στρατό του Κωνσταντίνου Ε΄ και πιεζόμενος από τον λιμό που μάστιζε την πόλη, ο Αρτάβασδος αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει τη Βασιλεύουσα στα χέρια του αντιπάλου του και να καταφύγει στη Νίκαια της Βιθυνίας, όπου κατόρθωσε να συγκεντρώσει αξιόλογο αριθμό στρατιωτών. Κατόπιν κατευθύνθηκε προς το οχυρό της Πουζάνης, όπου και οχυρώθηκε. Σύντομα όμως συνελήφθη αιχμάλωτος και οδηγήθηκε σιδηροδέσμιος στην Κωνσταντινούπολη, όπου αυτός και οι δύο γιοι του τιμωρήθηκαν παραδειγματικά από τον Κωνσταντίνο Ε΄. Ο αυτοκράτορας διέταξε να διαπομπευθούν στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης και να τυφλωθούν.8 Ο Αρτάβασδος και όλη η οικογένειά του εξορίσθηκαν στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, όπου έζησε έγκλειστος έως το τέλος της ζωής του.



1. Αυτό προκύπτει από τον Βίο Μιχαήλ Συγκέλλου, Cunningham, M. (ed.), Life of Michael Synkellos (Belfast Byzantine Texts and Translations 1, Belfast 1991), σελ. 108, όπου αναφέρεται ότι ο Αρτάβασδος εξορίσθηκε στη Μονή της Χώρας μαζί με τη σύζυγό του και τα εννέα παιδιά τους.

2. Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ. 418.2-4.

3. Hollingsworth, P.A., “Artabasdos”, στο The Oxford Dictionary of Byzantium 1 (New York – Oxford 1991), σελ. 192.

4. Schneider, A.M. – Karnapp, W., Die Stadtmauer von Iznik (Nicaea) (Berlin 1938), σελ. 49.

5. Ο Speck, P., Artavasdos, der rechtgläubige Vorkämpfer der göttlichen Lehren. Untersuchungen zur Revolte des Artavasdos und ihrer Darstellung in der byzantinischen Historiographie (Ποικίλα Βυζαντινά 2, Bonn 1981), ακολουθεί τον πατριάρχη Νικηφόρο, ο οποίος τοποθετεί την έναρξη της εξέγερσης του Αρταβάσδου αμέσως μετά το θάνατο του Λέοντος Γ΄ (Ιούνιος 741), ενώ ο Θεοφάνης έναν χρόνο αργότερα (Ιούνιος 742). O Speck θεωρεί ότι η χρονολόγηση του Θεοφάνους προέρχεται από παρερμηνεία κάποιας προβληματικής πηγής.

6. Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), 415.21-22: «ὁ δὲ Ἀρτάυασδος κατὰ πᾶσαν τὴν πόλιν τὰς ἱερὰς εἰκόνας ἀνεστήλωσεν». Ο Speck, P., Artavasdos, der rechtgläubige Vorkämpfer der göttlichen Lehren. Untersuchungen zur Revolte des Artavasdos und ihrer Darstellung in der byzantinischen Historiographie (Ποικίλα Βυζαντινά 2, Bonn 1981), υποστηρίζει ότι στην πραγματικότητα ο Αρτάβασδος δεν πήρε ποτέ θέση υπέρ της λατρείας των εικόνων και παρέμεινε πιστός στον αυτοκράτορα και πεθερό του Λέοντα Γ΄ Ίσαυρο.

7. Hollingsworth, P.A., “Artabasdos”, στο The Oxford Dictionary of Byzantium 1 (New York – Oxford 1991), σελ. 192.

8. Ο Νικηφόρος Πατριάρχης, Ιστορία Σύντομος, Mango, C. (ed.), Nikephoros, Patriarch of Constantinople, Short History (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 13, Washington 1990), 66.23-29, αναφέρει ότι η τύφλωση του Αρταβάσδου και των γιων του δεν έλαβε χώρα αμέσως, αλλά μετά την αποκάλυψη των στασιαστικών προθέσεων του Σισιννίου, στρατηγού των Θρακησίων, δηλαδή 40 ημέρες μετά την επικράτηση του Κωνσταντίνου Ε΄.