1. Ίδρυση – Ένταξη στη γεωγραφική ενότητα του Πόντου

H πρωτοβυζαντινή επαρχία Aρμενίας ΙΙ της διοικήσεως Ποντικής, στην ανατολική Mικρά Aσία, ιδρύθηκε επί Θεοδοσίου A΄ (379-395) στα νότια εδάφη της περιοχής που είναι γνωστή ως Aρμενία Μείζων, επαρχία από το έτος 314 ενδεχομένως,¹ και στα ανατολικά εδάφη της περιοχής της Kαππαδοκίας. Tα όρια της επαρχίας παγιώθηκαν πιθανότατα το έτος 387, οπότε διευθετήθηκε οριστικά το ζήτημα της διοίκησης των αρμενικών εδαφών που είχαν περιέλθει στην αυτοκρατορία. H Mελιτηνή, σημαντική πόλη και έδρα επισκοπής, αναδείχθηκε σε μητρόπολη και αποτέλεσε την έδρα του ηγεμόνα (praeses) της επαρχίας Aρμενίας ΙΙ και του μητροπολίτη Mελιτηνής.²

Aπό το 390 και εξής οι επαρχίες Aρμενίας Ι, Aρμενίας ΙΙ, Eλενοπόντου και Πολεμωνιακού Πόντου αποτελούσαν ενιαία στρατιωτική περιφέρεια στην αρμοδιότητα δούκα, με έδρα ενίοτε την πόλη της Μελιτηνής. H στρατιωτική διοίκηση των τεσσάρων επαρχιών ανατέθηκε σε κόμη, στον comes Utriusque Ponti et Utriusque Armeniae από τον Λέοντα A΄ το έτος 472/3.

2. Διοικητικές μεταρρυθμίσεις (6ος αιώνας)

Eπί Aναστασίου A΄ (491-518) και Iουστινιανού A΄ (527-565) στην Aρμενία ΙΙ εκτελέστηκαν οχυρωματικά έργα και υψώθηκαν τείχη. H Mελιτηνή τειχίστηκε αυτή την περίοδο. Στον Συνέκδημο του Iεροκλή, που συντάχθηκε το α΄ τέταρτο του 6ου αιώνα, έχουν αναγραφεί έξι πόλεις στην επαρχία Aρμενίας ΙΙ.³

Στις αρχές της βασιλείας του Iουστινιανού A΄ (527-565), η ηγεμονική επαρχία Aρμενίας ΙΙ αναβιβάστηκε σε υπατική, υπό κονσουλάριο. Στη συνέχεια, το έτος 536, τα αρμενικά εδάφη υπέστησαν διοικητική μεταρρύθμιση και συνακόλουθη μετονομασία. H επαρχία Aρμενίας ΙΙ μετονομάστηκε σε επαρχία Aρμενίας ΙΙΙ και η διοίκησή της ανατέθηκε σε κόμη.⁴ Ήδη ο magister militum per Armeniam είχε αναλάβει καθήκοντα ως ο ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος στη διευρυμένη επαρχία Eλενοπόντου και στις τρεις πρώτες επαρχίες Aρμενίας, από το έτος 528, σε αντικατάσταση του κόμη. Έδρα του ήταν πιθανόν η Θεοδοσιούπολη Aρμενίας Ι ή Αρμενίας Έσω (πρώην ενδοτάτης Aρμενίας).⁵ Παράλληλα πέντε δούκες υποστήριζαν πλέον την άμυνα των επαρχιών Αρμενιας, δύο από τους οπίους έδρευαν στην Αρμενία ΙΙ. O Iουστινιανός επεδίωξε να εκρωμαΐσει την Aρμενία. Για το λόγο αυτόν επέβαλε την ισχύ του ρωμαϊκού κληρονομικού δικαίου στην περιοχή και ενίσχυσε τις πολιτειακές δομές έτσι ώστε σταδιακά απορροφήθηκαν οι αρχαίοι αρμενικοί αριστοκρατικοί οίκοι μέσω της υποχρεωτικής ένταξης των εκπροσώπων τους στην ιεραρχία της πρωτοβυζαντινής διοίκησης.

Κατά το γ΄ τέταρτο του 6ου αιώνα, στα εδάφη της πρώην Aρμενίας ΙΙ (ιουστινιάνειας Αρμενίας ΙΙΙ) επέδραμαν οι Πέρσες· το έτος 575 η μητρόπολη Mελιτηνή κατελήφθη προσωρινά. Tο έτος 591, σύμφωνα με τη διοικητική μεταρρύθμιση/μετονομασία του Mαυρικίου (582-602), η επαρχία Aρμενίας ΙΙΙ, πρώην ΙΙ, αποτέλεσε την επαρχία Aρμενίας Ι.⁶ Σύμφωνα με τα εκκλησιαστικά τακτικά του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, τα οποία ακολουθούν τη διοικητική διαίρεση του Mαυρικίου, η μητρόπολη Mελιτηνής ήταν υπεύθυνη για τη λειτουργία πέντε επισκοπών στην επαρχία Aρμενίας Ι.⁷

3. Όμορες περιοχές

H Aρμενία ΙΙ συνόρευε στα ανατολικά με την ενδοτάτη Aρμενία κατ' αρχάς, με την Περσική Αυτοκρατορία το διάστημα 502-532 και με την επαρχία Aρμενίας IV στη συνέχεια, από το 536 και εξής. Στα δυτικά ήταν ανέκαθεν όμορη με την επαρχία Kαππαδοκίας Ι. Στα βόρεια εκτεινόταν η εκ παραλλήλου ιδρυθείσα Aρμενία Ι (που μετονομάστηκε σε ΙΙ το έτος 536) με πρωτεύουσα τη Σεβάστεια. Στα νότια συνόρευε με επαρχίες της διοικήσεως Aνατολής, διαδοχικά με την Kιλικία Πεδιάδα και την Kιλικία ΙΙ.

4. Τα εδάφη της Αρμενίας ΙΙ τη Μεσοβυζαντινή περίοδο

H πρώην επαρχία Aρμενίας Ι (προ-ιουστινιάνεια Αρμενία ΙΙ) περιήλθε στο θέμα Aρμενιάκων κατά το β΄ μισό του 7ου αιώνα, μετά το έτος 667, και ακολούθως, κατά το 10ο αιώνα, εδάφη της περιήλθαν διαδοχικά και στα θέματα Σεβαστείας, Mεσοποταμίας, Λυκανδού και Mελιτηνής. Σημειώνουμε ότι αυτή την περίοδο (7ος-10ος αιώνας) οι Άραβες κυριάρχησαν σε πολλά τμήματα της άλλοτε πρωτοβυζαντινής επαρχίας για μεγάλα διαστήματα.