Γερουσία

1. Εισαγωγή

Η γερουσία είναι γνωστή από την Αρχαϊκή και την Κλασική περίοδο της αρχαίας ελληνικής ιστορίας ως σώμα αριστοκρατικού χαρακτήρα με συγκεκριμένες πολιτικές και διοικητικές αρμοδιότητες. Ανάλογη άλλωστε είναι και η περίπτωση της ρωμαϊκής συγκλήτου [senatus = γερουσία]. Ωστόσο, στη ρωμαϊκή Μικρά Ασία (και γενικότερα στη ρωμαϊκή Ανατολή), αν και ο θεσμός της γερουσίας γνωρίζει εξαιρετική διάδοση κυρίως κατά την Αυτοκρατορική εποχή, δε διατηρεί το χαρακτήρα κυρίαρχου κυβερνητικού οργάνου, το οποίο λαμβάνει πολιτικές αποφάσεις και διαχειρίζεται τρέχοντα πολιτικά θέματα.1 Οι δραστηριότητές της προσανατολίζονται σε διαφορετικά πεδία, τα οποία όμως δεν είναι πάντοτε εύκολο να εξακριβωθούν πέρα από κάθε αμφιβολία.

2. Σύσταση και μέλη της γερουσίας

Εκείνο που πρώτα απ’ όλα χρειάζεται να τονιστεί είναι πως η γερουσία των μικρασιατικών πόλεων αποτελεί ένα σχετικά πολυμελή οργανισμό που κατέχει σημαντικότατη θέση στη δημόσια ζωή τους. Αν και σε πολλές πόλεις προϋπήρχε της ρωμαϊκής παρουσίας στη Μικρά Ασία,2 η σύσταση ενός τέτοιου σώματος συνιστούσε σπουδαία υπόθεση τόσο για τις αυτοδιοικούμενες κοινότητες όσο και για την επαρχιακή διοίκηση. Έτσι στα Σίδυμα της Λυκίας η απόφαση για την ίδρυση γερουσίας λαμβάνεται σε συνεδρίαση της βουλής και της εκκλησίας του δήμου. Δεν πρόκειται δηλαδή για ιδιωτική πρωτοβουλία αλλά για επίσημη ενέργεια από τα κυρίαρχα πολιτικά όργανα της πόλης. Είναι ενδιαφέρον μάλιστα πως κρίνεται αναγκαίο να παραδοθεί το σχετικό ψήφισμα στο Ρωμαίο ανθύπατο για να το επικυρώσει. Με τον τρόπο αυτό η πόλη φροντίζει να κατοχυρώσει την απόφασή της διασφαλίζοντας τη ρωμαϊκή υποστήριξη στο νέο θεσμό.3 Από την ίδια πόλη γνωρίζουμε και στοιχεία για τα πρώτα μέλη της γερουσίας. Περίπου εκατό στον αριθμό προέρχονταν κατά το ήμισυ από τις τάξεις των βουλευτών και κατά το ήμισυ από τις τάξεις των κοινών πολιτών (δημότες).4 Αυτή η συνύπαρξη υποδηλώνει ότι μέσω της γερουσίας αναπτύσσονταν σχέσεις μεταξύ των αριστοκρατών της πόλης και των λιγότερο προνομιούχων ανθρώπων που διέθεταν πάντως κοινωνική υπόληψη και κύρος.5 Ενδεχόμενο όριο ηλικίας για την εισδοχή στη γερουσία δεν πρέπει να αποκλείεται. Στη Νίκαια της Βιθυνίας ο γερουσιαστής Πεισίστρατος απεβίωσε σε ηλικία 45 ετών, γεγονός που μας δίνει μια ιδέα για το όριο αυτό, καθώς υποδεικνύει ότι τα μέλη της γερουσίας ήταν τουλάχιστον ώριμης ηλικίας.6 Υπάρχουν στοιχεία και για την υποχρέωση καταβολής χρηματικού ποσού κατά την εισδοχή στη γερουσία, γεγονός που υποδεικνύει πως, αν και το σώμα ήταν ανοικτό σε μη αριστοκράτες, οι κοινοί πολίτες που το πλαισίωναν έπρεπε τουλάχιστον να είναι εύποροι.7

3. Η θέση της γερουσίας στην πόλη

Η θέση της γερουσίας στη δημόσια ζωή της πόλης επιβεβαιώνεται και από το μεγάλο αριθμό ευεργεσιών και τιμών που δέχεται από επιφανείς τοπικούς παράγοντες. Οι ευεργεσίες αυτές ποικίλλουν ως προς το περιεχόμενό τους. Πρόκειται για παροχές ελαίου που θα κάλυπταν τις ανάγκες άθλησης των μελών της γερουσίας στο γυμνάσιο, για διανομές χρήματος στα μέλη της γερουσίας, για πραγματοποίηση δείπνων προς τιμήν τους, ακόμα και για την ανάληψη των εξόδων προκειμένου να ανεγερθούν κτηριακές εγκαταστάσεις για τις δραστηριότητές τους.8 Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τα μέλη της γερουσίας στο πλαίσιο της διανομής χρήματος ή τροφής φαίνεται να δέχονται μερίδια κατώτερα μόνο από αυτά των βουλευτών και ανώτερα από αυτά των απλών πολιτών, των παροίκων, των απελεύθερων, των δούλων, των υπόλοιπων δηλαδή κοινωνικών κατηγοριών.9 Τέτοιου είδους παροχές προς ολόκληρη την πόλη διαμορφώνονταν με βάση τη δεδομένη κοινωνική ιεραρχία και έτειναν να την επιβεβαιώνουν και να την ενισχύουν.10 Έτσι καθίσταται σαφές πως η γερουσία έπαιρνε μετά τη βουλή τη δεύτερη θέση μέσα στην πόλη ως προς το κύρος και την κοινωνική εκτίμηση που έχαιραν τα μέλη της αλλά και η ίδια ως σύνολο.

4. Δραστηριότητες της γερουσίας

Σε πολλές περιπτώσεις οι δραστηριότητες της γερουσίας περιστρέφονταν γύρω από ένα γυμνάσιο. Συχνά μαρτυρείται στις επιγραφές η ύπαρξη ενός γυμνασίαρχου της γερουσίας, γεγονός που δηλώνει ότι το σώμα αυτό είχε στη διάθεσή του ένα γυμνάσιο και φρόντιζε με αρμόδιους αξιωματούχους του για την επίβλεψή του.11 Οι χώροι του γυμνασίου μπορούσαν να περιλαμβάνουν, πέρα από την παλαίστρα και το στίβο, αίθουσες λουτρών με τους απαραίτητους προθαλάμους αλλά και «στοές», υπόστεγες αίθουσες με κίονες, όπου πραγματοποιούνταν, ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες, συζητήσεις και διαλέξεις.12 Τα στοιχεία αυτά υποδεικνύουν ότι δινόταν μεγάλη έμφαση στη σωματική και πνευματική καλλιέργεια των μελών της γερουσίας μέσα από συλλογικές δραστηριότητες που συντελούσαν στη σύσφιγξη των δεσμών μεταξύ τους αλλά και στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους, σύμφωνα με το παραδοσιακό ελληνικό ιδεώδες της αρμονικής ανάπτυξης του σώματος και του πνεύματος.

Εκτός όμως από την επίβλεψη ενός γυμνασίου η γερουσία εμφανίζεται συχνά στις επιγραφές να συμπράττει με τη βουλή και την εκκλησία του δήμου για την έκδοση τιμητικών ψηφισμάτων και την απόδοση τιμών (όπως η ανάθεση ανδριάντων) σε επιφανή πρόσωπα. Οι τιμώμενοι ήταν εξέχοντες πολίτες με πλούσια σταδιοδρομία στα πολιτικά αξιώματα της πόλης και αξιοσημείωτη ευεργετική δράση.13 Ο δημόσιος έπαινος αύξανε το κύρος των προσώπων αυτών και συντηρούσε την προνομιούχα θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία.14 Η αναγνώριση της δημόσιας προσφοράς των τοπικών παραγόντων και εκ μέρους της γερουσίας, ενός επίσημα αποδεκτού και αξιοσέβαστου οργάνου, αποτελούσε ιδιαίτερη διάκριση γι’ αυτούς.15 Στο πλαίσιο αυτό η παρουσία της γερουσίας στις διαδικασίες απόδοσης τιμών πλάι στα παραδοσιακά πολιτειακά όργανα με τα οποία συνεργάζεται έχει μεγάλη σημασία, για να εκτιμήσουμε τη γενικότερη θέση της στην κοινωνία των μικρασιατικών πόλεων.

5. Τα οικονομικά της γερουσίας

Η χρηματοδότηση και η οικονομική υποστήριξη αυτών των δραστηριοτήτων πέρα από δωρεές και ευεργεσίες μπορεί να προέρχεται και από την εκμετάλλευση πόρων που βρίσκονταν στη διάθεση της γερουσίας. Φυσικά δεν είναι δυνατό να γνωρίζουμε με ακρίβεια την προέλευση αυτών των πόρων, η οποία ενδεχομένως διέφερε από πόλη σε πόλη. Πάντως η συχνή παρουσία στις επιγραφές της Μικράς Ασίας λογιστών της γερουσίας υποδεικνύει ότι επρόκειτο για οικονομικά μεγέθη που χρειάζονταν ιδιαίτερη φροντίδα και επιμέλεια, οπωσδήποτε όχι ευκαταφρόνητα.16 Στην Έφεσο η Γερουσία εμπλεκόταν σε οικονομικές δραστηριότητες πιστωτικού χαρακτήρα παρέχοντας δάνεια.17 Προφανώς είχε στη διάθεσή της σημαντικά κεφάλαια, τα οποία με τον τρόπο αυτό αύξανε. Επιπλέον μαρτυρείται από τη Μαγνησία στο Μαίανδρο η κατοχή και εκμετάλλευση από τη γερουσία εκτάσεων γης, μια πηγή εσόδων που δεν πρέπει να αποκλείεται για τις άλλες μικρασιατικές γερουσίες.18

6. Η σχέση της γερουσίας με τον αυτοκράτορα

Ο θεσμός της γερουσίας προσέλκυσε σε πολλές περιπτώσεις και το αυτοκρατορικό ενδιαφέρον. Η απόφαση να ιδρυθεί μια γερουσία ήταν δυνατό να προκαλέσει την αποστολή πρεσβείας από μία πόλη προς τον αυτοκράτορα προκειμένου να εξασφαλιστεί η εύνοιά του προς το νεοσύστατο όργανο.19 Οι αυτοκράτορες επιπλέον ασχολούνταν με αιτήσεις των γερουσιών και αλληλογραφούσαν με αυτές.20 Η προσοχή τους στρεφόταν και στη διασφάλιση της οικονομικής ευρωστίας τους. Για το λόγο αυτό διόριζαν λογιστές με καθήκον τον εξορθολογισμό και την αναδιοργάνωση των οικονομικών τους υποθέσεων.21 Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει και το γεγονός ότι απέδιδαν προνόμια οικονομικού και νομικού χαρακτήρα. Έτσι η γερουσία της Εφέσου απαλλασσόταν από την υποχρέωση καταβολής οικονομικών εισφορών για τις δαπάνες της επαρχίας της Ασίας και από την υποχρέωση παροχής καταλύματος σε αξιωματούχους της κρατικής διοίκησης και του στρατού. Επίσης η περιουσία της δεν μπορούσε να δοθεί ως εγγύηση για την εξόφληση δανείου.22

Είναι σαφές λοιπόν πως η γερουσία έχει μεγάλη σημασία για την αυτοκρατορική πολιτική στις επαρχίες της Ανατολής. Ο ρόλος της στη δημόσια ζωή της πόλης ήταν να ενισχύει και να εμπεδώνει τις πατροπαράδοτες αξίες που συνδέονταν με την ώριμη ηλικία αλλά και κατοχύρωναν την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων.23 Είναι αξιοσημείωτες οι μαρτυρίες πως στο χώρο συνεδριάσεων της γερουσίας (στην Έφεσο και αλλού) υπήρχαν αγάλματα εξέχοντων πολιτών αλλά και αυτοκρατόρων ακόμα και από το απώτερο παρελθόν.24 Στην Έφεσο μάλιστα η γερουσία, μόλις βρίσκει τους αναγκαίους πόρους, σπεύδει να τελέσει θυσίες στην προστάτιδα θεά της πόλης, την Άρτεμη, αλλά ταυτόχρονα και στον αυτοκράτορα Κόμμοδο.25 Με τον τρόπο αυτό συνδέεται η παραδοσιακή θρησκεία της πόλης με τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας με στόχο την εδραίωση της αυτοκρατορικής εξουσίας.

7. Ο χαρακτήρας του θεσμού
Αν και δεν αποτελεί κυβερνητικό όργανο, η γερουσία επιτελεί σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές λειτουργίες. Είτε αποδίδει τιμές στα μέλη των τοπικών ελίτ, είτε προωθεί τις πολιτισμικές αξίες που συνδέονται με το γυμνάσιο, είτε διατηρεί στη συλλογική μνήμη της πόλης την ανάμνηση μεγάλων ανδρών του παρελθόντος, είτε τέλος προβάλλει το πρόσωπο και το θεσμό του αυτοκράτορα, η γερουσία ανταποκρίνεται στις ανάγκες των καιρών. Παρουσιάζεται ως ο θεματοφύλακας της παραδοσιακής ελληνικής ταυτότητας των πόλεων της Ανατολής, στην οποία πλέον σημαίνουσα θέση αποκτά ο Ρωμαίος αυτοκράτορας.



1. Το συμπέρασμα αυτό είναι ομόφωνα αποδεκτό από τους ερευνητές του θέματος. Βλ. σχετικά Magie, D., Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950), σελ. 62-63, και Van Rossum, J.A., De Gerousia in de Griekse Steden Van het Romeinse Rijk (διδακτορική διατριβή στα ολλανδικά με αγγλική περίληψη, σελ. 238-242) (Leiden 1988), σελ. 238.

2. Για τις γερουσίες των Ελληνιστικών χρόνων και της Αυτοκρατορικής περιόδου στη Μικρά Ασία βλ. Magie, D., Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950), σελ. 858, και Chapor, V., La province Romaine proconsulaire d’Asie (Paris 1904), σελ. 220-223.

3. Βλ. την επιγραφή Τ.Α.Μ. ΙΙ 175 = IGRR III 582. Πρβλ. τα σχόλια του Magie, D., Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950), σελ. 635.

4. Βλ. την επιγραφή IGRR III 597 και 598.

5. Βλ. Van Rossum, J.A., De Gerousia in de Griekse Steden Van het Romeinse Rijk (διδακτορική διατριβή στα ολλανδικά με αγγλική περίληψη, σελ. 238-242) (Leiden 1988), σελ. 240, και Oliver, J.H., “Gerusiae and Augustales”, Historia 7 (1958), σελ. 477.

6. Βλ. την επιγραφή I. Iznik  235.

7. Βλ.Van Rossum, J.A., De Gerousia in de Griekse Steden Van het Romeinse Rijk (διδακτορική διατριβή στα ολλανδικά με αγγλική περίληψη, σελ. 238-242) (Leiden 1988), σελ. 240.

8. Για τις παροχές ελαίου βλ. τις επιγραφές IGRR IV 182 [Λάμψακος] και Ι. Μagn. 34 [Μαγνησία στο Σίπυλο]. Για χρηματικές διανομές βλ. τις επιγραφές SEG XXXIV 1124 [Έφεσος], SEG XXX 153 [Ξάνθος], IGRR IV 1629 και 1632 [Φιλαδέλφεια], Ι. Ιznik 61 [Νίκαια], IGRR IV 1572 [Τέως]. Για την παροχή δείπνων βλ. SEG XLIV 1153 [Αρύκανδα]. Για την ανέγερση κτηριακών εγκαταστάσεων βλ. SEG XLI 1342 [Αρύκανδα], IGRR IV 1572 [Τέως] και IGRR IV 1431 [Σμύρνη]. Γενικά για τις δωρεές προς τη γερουσία βλ. Van Rossum, J.A., De Gerousia in de Griekse Steden Van het Romeinse Rijk (διδακτορική διατριβή στα ολλανδικά με αγγλική περίληψη, σελ. 238-242) (Leiden 1988), σελ. 156-177.

9. Ενδεικτική είναι η περίπτωση του Σιλλύου, όπως αποτυπώνεται στις επιγραφές IGRR III 800-802.

10. Βλ. σχετικά Sartre, M., L’Orient Romain (Paris 1991), σελ. 152.

11. Για τη σχέση της γερουσίας με το Γυμνάσιο βλ. Magie, D., Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950), σελ 858, και Van Rossum, J.A., De Gerousia in de Griekse Steden Van het Romeinse Rijk (διδακτορική διατριβή στα ολλανδικά με αγγλική περίληψη, σελ. 238-242) (Leiden 1988), σελ. 178-188. Γυμνασίαρχοι γερουσίας μαρτυρούνται επιπλέον στην Έφεσο [SEG XXXIV 1125], την Πέργη [SEG XXXIX 1388] και τον Κορυδαλλό της Λυκίας [IGRR III 739 IX].

12. Τέτοια είναι η περίπτωση της Τέω, όπως μας τη γνωστοποιεί η επιγραφή IGRR IV 1572.

13. Βλ. Jones, A.H.M., The Greek City from Alexander to Justinian (Oxford 1940), σελ. 225- 226, και Macro, A.D., The Cities of Asia Minor under the Roman Imperium, στο Temporini, H. – Haase, W., ANRW II, 7 (Berlin 1980), σελ. 681. Οι σχετικές επιγραφικές μαρτυρίες είναι πολυάριθμες.

14. Βλ. για το θέμα αυτό τις παρατηρήσεις του Sartre, M., L’Orient Romain (Paris 1991), σελ. 162-166.

15. Βλ. Van Rossum, J.A., De Gerousia in de Griekse Steden Van het Romeinse Rijk (διδακτορική διατριβή στα ολλανδικά με αγγλική περίληψη, σελ. 238-242) (Leiden 1988), σελ. 242.

16. Τέτοιες περιπτώσεις είναι γνωστές από την Έφεσο: Βλ. Oliver, J.H., The Sacred Gerusia (Hesperia Supplement VI, Baltimote 1941), σελ. 93 v. 11, από την Ακμονία (IGRR IV 652), τις Κλαζομενές (IGRR IV 1555) και την Προυσιάδα στον Ύπιο (IGRR III 65).

17. Βλ. σχετικά Oliver, J.H., “Gerusiae and Augustales”, Historia 7 (1958), σελ. 22-23.

18. Βλ. σχετικά I.v Magn. 316. Λεπτομερής ανάλυση από τους Gousin, G. – Deschamps, G., BCH XII (1888), σελ. 204-223. Άλλες πρόσοδοι της γερουσίας προέχονται από την εκμετάλλευση λουτρών, πανδοχείων και άλλων καταστημάτων.

19. Αυτό ακριβώς φαίνεται να συμβαίνει στην Απάμεια, όπως μας πληροφορεί η επιγραφή IGRR IV 783.

20. Για την αλληλογραφία των αυτοκρατόρων με τη γερουσία της Εφέσου και της Αθήνας βλ. SEG XLIII 757-762 και Oliver, J.H., Greek Consitutions of Early Roman Emperors (Phliadelphia 1989), σελ. 346-351, αρ. 170, και σελ. 401-413, αρ. 193-203. Για την επιστολή –αδημοσίευτη ακόμη– του αυτοκράτορα Κλαυδίου στη γερουσία της Κω βλ. Buraselis, Κ., Kos between Hellenism and Rome (Philadelphia 2000), σελ. 193.

21. Βλ. την υποσημείωση 16. Οι λογιστές συνήθως διορίζονταν από τον αυτοκράτορα, για να ελέγξουν τα οικονομικά μιας πόλης. Βλ. Magie, D., Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950), σελ. 597-598.

22. Βλ. σχετικά SEG XLIII 765-766.

23. Βλ. σχετικά Van Rossum, J.A., De Gerousia in de Griekse Steden Van het Romeinse Rijk (διδακτορική διατριβή στα ολλανδικά με αγγλική περίληψη, σελ. 238-242) (Leiden 1988), σελ. 242.

24. Για την Έφεσο βλ. Oliver, J.H., “Gerusiae and Augustales”, Historia 7 (1958), σελ. 346-337, αρ. 170. Η γερουσία των Αθηναίων κατείχε επίσης εικόνες των αυτοκρατόρων που μεταφέρονταν στους χώρους όπου πραγματοποιούνταν εκκλησίες του δήμου [βλ. J.H. Oliver, Greek Consitutions of Early Roman Emperors (Phliadelphia 1989), σελ. 405-412, αρ. 196]. Για την περίπτωση της Κω, όπου η γερουσία ήταν επιφορτισμένη με τη φροντίδα της διατήρησης αγαλμάτων επιφανών ανδρών του παρελθόντος βλ. K. Buraselis, Kos Between Hellenism and Rome. Studies on the political, institutional and social history of Kos from ca. the middle 2nd c. B.C. until Late Antiquity, (Philadephia 2000), σελ. 25

25. Βλ. Oliver, J.H., The Sacred Gerusia (Hesperia Supplement VI, Baltimote 1941), σελ. 96-100 v. 12.