Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Ανθρωπογεωγραφία

Χωριό στην κοιλάδα του ποταμού Yalak dere, 18 χλμ. βορειοανατολικά της Γιάλοβας. Το χωριό απέχει 18 χλμ. νοτιοδυτικά του Καραμουρσάλ, 41 χλμ. νοτιοδυτικά της Νικομήδειας και 21 χλμ. βορειοδυτικά της Νίκαιας. Η ονομασία του οικισμού ήταν κοινή για το μουσουλμανικό και το ελληνορθόδοξο στοιχείο, όπως δηλώνει η αναφορά του τόσο στα επίσημα οθωμανικά κρατικά έγγραφα όσο και στα αντίστοιχα εκκλησιαστικά, και παραμένει η ίδια και σήμερα (Kızderbent). Η προφορική παράδοση διασώζει μια μάλλον ανακριβή, αλλά ενδιαφέρουσα στη δραματικότητά της εκδοχή για την ετυμολογία του ονόματος (Kιz = κορίτσι, παρθένος, derbent) = δίοδος, πέρασμα, κλεισούρα, στενωπός, όπως και στρατιωτικός σταθμός που βρίσκεται σε ανάλογη τοποθεσία). Σύμφωνα με αυτήν, κάποτε ληστές επιτέθηκαν εναντίον μιας χρηματαποστολής που είχε καταλύσει στο μεγάλο χάνι του χωριού. Οι κάτοικοι τότε, άντρες και γυναίκες, πολέμησαν εναντίον των ληστών και, επειδή στη μάχη έλαβαν μέρος ακόμα και ανήλικα κορίτσια, το χωριό ονομάστηκε Πέρασμα του Κοριτσιού, Κουζντερβέντ. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ονομάστηκε έτσι επειδή αρχηγός των ληστών ήταν μια κοπέλα η οποία είχε μεταμφιεστεί σε άνδρα.

Πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή το χωριό αριθμούσε περίπου 2.500 ελληνορθόδοξους.¹Οι κάτοικοί του ήταν απόγονοι εποίκων που είχαν μεταναστεύσει εκεί από την περιοχή της λίμνης Αχρίδας, μάλλον το 16ο-17ο αιώνα. Γι' αυτό άλλωστε και η γλώσσα τους ήταν σλαβική, με αρκετές προσμείξεις ελληνικών και τουρκικών (είχαν επίσης και ανάλογες ενδυματολογικές διαφορές σε σχέση με τους κατοίκους των γειτονικών χωριών). Την ιδιόμορφη διάλεκτό τους την αποκαλούσαν οι ίδιοι «τρακατζήδικη» και τους εαυτούς τους «τρακατζήδες». Πάντως γνώριζαν και τα τουρκικά, ενώ στο σχολείο οι νεότερες γενιές μάθαιναν και τα ελληνικά.

2. Διοικητική-εκκλησιαστική εξάρτηση – Εκπαίδευση – Θρησκεία

Σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε για τις αρχές του 20ού αιώνα, το Κουζ Ντερβέντ ανήκε στο καϊμακαμλίκιτου Καραμουρσάλ, που υπαγόταν στο μουτεσαριφλίκι της Νικομήδειας (İzmıt).² Το χωριό ανήκε εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Νικομηδείας και διοικούνταν από έναν μουχτάρη σε συνεργασία με δύο ή τρεις αζάδες (âza, συμβούλους). Λειτουργούσε ακόμα ανεξάρτητη επιτροπή, υπεύθυνη για το σχολείο και την εκκλησία.

Το χωριό βρισκόταν μεταξύ δύο μεγάλων βουνών, το ένα από τα οποία, το Κουζ νταγί, με πυκνό δάσος, ήταν ιδιοκτησία της εκκλησίας. Με τα εισοδήματα που προέρχονταν από εκεί η κοινότητα συντηρούσε το σχολείο και την εκκλησία. Το χωριό είχε αρκετούς μαχαλάδες (Κουρού τσεσμέ, Αγίασμα μαχλεσί, Γιοκαρί μαχλεσί, Τσουκούρ μαχλεσί, Παπάζογλου μαχλεσί, Αραμπί μαχλεσί, Κουκουλέκ μαχλεσί, Μιζίκ μαχλεσί). Η μοναδική εκκλησία του χωριού ήταν αφιερωμένη στην Αγία Παρασκευή, η οποία μάλλον χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και ήταν πέτρινη με ξύλινο καμπαναριό. Το εσωτερικό της δεν ήταν εικονογραφημένο, υπήρχαν όμως στους τοίχους μουσαμάδες με παραστάσεις από την Αγία Γραφή, καθώς και εικόνες. Στο χωριό υπήρχε επίσης ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στον άγιο Κωνσταντίνο. Στο διώροφο σχολικό κτήριο του οικισμού, το οποίο οικοδομήθηκε το 1860, συστεγάζονταν αρρεναγωγείο (κάτω όροφος) και παρθεναγωγείο (επάνω όροφος).

3. Οικονομία

Οι βασικές εμπορικές συναλλαγές του οικισμού διεξάγονταν με το Καραμουρσάλ και την Κωνσταντινούπολη. Το ίδιο όμως το χωριό αποτελούσε εμπορικό κέντρο για τα γύρω μουσουλμανικά και αρμενικά χωριά. Οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την παραγωγή δημητριακών και τη σηροτροφία.

4. Έξοδος

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οικογένειες από το Κουζ Ντερβέντ εγκαταστάθηκαν σε χωριά του Κιλκίς (Ριζιά, Πολύπετρο, Καμποχώρι), της Δράμας (Φωτολείβος), της Γουμένισσας (Γεράκωνα), της Ξάνθης (Γκιώνα, Πεζούλα), της Θεσσαλονίκης (Νικοδημικού) και της Κομοτηνής (Καλλιθέα).

1. Αρχείο Προφορικής Παράδοσης Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, φάκ. Β 70. Στις αρχές του 20ού αιώνα (1905). Σύμφωνα με την επίσημη στατιστική του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στο Κουζ Ντερβέντ κατοικούσαν 392 ελληνορθόδοξες οικογένειες· βλ. Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων του έτους 1906 (Κωνσταντινούπολη 1905), σελ. 135. Ο Θ. Καβαλιέρος-Μαρκουίζος αναφέρει για το 1909 450 οικογένειες· Καβαλιέρος-Μαρκουίζος, Θ., Από Κωνσταντινουπόλεως εις Νίκαιαν. Ταξειδιωτικαί εντυπώσεις εκ Βιθυνίας, μετ’ εικόνων, Κωνσταντινούπολη 1909, σελ. 146. Η στατιστική του Οικουμενικού Πατριαρχείου για το 1922 δίνει τον αριθμό των 2.800 ελληνορθόδοξων κατοίκων· Patriarcat Oecumenique, Les atrocités kémalistes dans les régions du Pont et dans le reste de l’Anatolie (Constantinople 1922), σελ. 222. Η Σία Αναγνωστοπούλου υπολογίζει τον αριθμό των κατοίκων σε 2500 ελληνορθόδοξους. Αναγνωστοπούλου, Σ., Μικρά Ασία, 19ος αι.-1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες: από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος (Αθήνα 1997), πίνακες.

2. Το μουτεσαριφλίκι της Νικομήδειας ήταν ανεξάρτητο και δεν υπαγόταν σε κάποια ευρύτερη διοικητική περιφέρεια (βαλελίκι, valilik) αλλά απευθείας στο Υπουργείο των Εσωτερικών.