Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Μύθος

Σύμφωνα με τον Ησίοδο, η Περσεφόνη ήταν κόρη της Δήμητρας και του Δία.¹ Το σημαντικότερο γεγονός του μύθου της είναι η αρπαγή της από τον Άδη ² όταν αυτή μάζευε λουλούδια στην πεδιάδα της Νύσσας.³ Η Περσεφόνη έγινε σύζυγος του Άδη και βασίλισσα του Κάτω Κόσμου.⁴ Ένα χρόνο μετά την αρπαγή της, η μητέρα της, η θεά Δήμητρα, που την αναζητούσε σε όλη τη Γη, κατόρθωσε να εξασφαλίσει την επιστροφή της για τα δύο τρίτα κάθε έτους. Επίσης η Δήμητρα σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη φιλοξενία που της παρείχαν οι Ελευσίνιοι κατά τη διάρκεια της μακράς αναζήτησης της κόρης της μύησε τους αρχηγούς τους στα μυστήρια⁵ προς τιμήν της.

1.1. Κόρη

Η Περσεφόνη εμφανίζεται να λατρεύεται με το όνομα Κόρη.⁶ Σύμφωνα με μια θεωρία, η Περσεφόνη, θεά του Κάτω Κόσμου, και η Κόρη, θυγατέρα της Δήμητρας, αρχικά δεν ταυτίζονταν.⁷ Η Περσεφόνη στην ορφική λατρεία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο ως μητέρα του Ζαγρέα-Διονύσου ⁸ με πατέρα το Δία, όταν ο Δίας αναφέρεται στο μύθο να ζευγαρώνει μαζί της με τη μορφή φιδιού.⁹ Το όνομα της Περσεφόνης εντοπίζεται σε κείμενα χαραγμένα σε φύλλα χρυσού που βρέθηκαν θαμμένα δίπλα σε νεκρούς μυημένους στον ορφισμό.¹⁰

2. Λατρεία της Περσεφόνης στη Μικρά Ασία

Η λατρεία της Περσεφόνης-Κόρης ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στη Μικρά Ασία, όπου η Δήμητρα είχε ταυτιστεί με τη φρυγική θεά Κυβέλη τουλάχιστον από το δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ.¹¹ Για το λόγο αυτό στην Κύζικο η Περσεφόνη λατρευόταν με το επίθετο Σώτειρα και οι εορτές της καλούνταν Φερρεφάττια ή Κόρεια ή Σωτήρια.¹² Στις Σάρδεις η εκτεταμένη ταύτιση της Κυβέλης με την Κόρη-Περσεφόνη κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες γίνεται εμφανής στις κοπές νομισμάτων, όπου συχνά απεικονίζονται σκηνές και από το μύθο της αντίστοιχης ρωμαϊκής θεότητας Προσερπίνας. Διατυπώθηκε η άποψη ότι «σύμφωνα με τους Έλληνες, η Κυβέλη των Σάρδεων έμοιαζε περισσότερο με την κόρη Προσερπίνα¹³ παρά με τη μητέρα Δήμητρα».

Μέσα σ'αυτή την ανάμειξη ανατολικών και ελληνικών στοιχείων της θεάς των Σάρδεων, μεγάλης σημασίας ήταν η θεραπευτική της δύναμη η οποία συνέβαλλε ακόμα και στην επαναφορά των νεκρών στη ζωή. Ήταν συνυφασμένη με διάσημες για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες θερμές πηγές, που βρίσκονται στους λόφους του Τμώλου σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από τις Σάρδεις. Καθώς οι θερμές πηγές συμβολίζουν την πλήρη έκφραση της θεϊκής (υπο)χθόνιας δύναμης, ο θεός του Κάτω Κόσμου υπήρξε βασική μορφή του θρησκευτικού μύθου της περιοχής. Υπήρξε ο διεκδικητής και στην πορεία ο σύζυγος της προστάτιδας θεότητας της πόλης, της Κόρης-Περσεφόνης, την οποία απήγαγε τη στιγμή που αυτή μάζευε χρυσά άνθη, τα λεγόμενα λουλούδια του Δία, στα λιβάδια κοντά στις πηγές. Οι αγώνες, λοιπόν, που διοργανώνονταν προς τιμήν της ονομάζονταν Χρυσάνθεια· η ονομασία σχετιζόταν ενδεχομένως με τα στεφάνια που φορούσαν οι λατρευτές τα οποία ήταν πλεγμένα με χρυσάνθεμα. Οι λέξεις «άνθος του Διός» αναγράφονται και στα νομίσματα.

3. Εικονογραφία

Στην εικονογραφία η Περσεφόνη παρουσιάζεται σαν μια νέα γυναίκα και συχνά συνοδεύεται από δάδες, στάχυα, σκήπτρα, ρόδια, και πετεινούς. Οι απεικονίσεις της ως γυναίκας του Άδη συνόδευσαν σε ύστερη περίοδο αναπαραστάσεις γυναικών που πέθαναν άγαμες. Η σκηνή της απαγωγής της από τον Πλούτωνα δεν ήταν πολύ δημοφιλής μέχρι τον 5ο αι. π.Χ. Έκτοτε συναντάμε πολυάριθμες απεικονίσεις της Περσεφόνης.

1. Ησίοδ., Θ. 912-914. Βλ. επίσης Όμ., Οδ. λ 217· η Περσεφόνη αναφέρεται ως κόρη του Δία μόνο στα ομηρικά έπη. Ο Όμηρος, από την άλλη πλευρά, δεν τονίζει ιδιαίτερα τη σχέση της με τη Δήμητρα. Παρ’ όλ’ αυτά στο Απολλδ. 1.3.1 αναφέρεται ότι η Περσεφόνη είναι κόρη του Δία και της Στυγός. Στο Αισχ., Χο. 490 αποκαλείται Φερσεφάττα, όνομα που εμφανίζεται και στην αγγειογραφία (π.χ. Δρέσδη 350) και σε αττικές επιγραφές, βλ. Πλάτ., Κρατ. 404 c.

2. Ησίοδ., Θ. 913-914 και Ύμν. Δήμ. Σημειώνεται ότι ο Ησίοδος δεν κάνει καμία αναφορά στην επιστροφή της Περσεφόνης από τον Κάτω Κόσμο.

3. Ο Δίας έδωσε την πλήρη συγκατάθεσή του στα σχέδια του Άδη, γεγονός που εξαγρίωσε τη Δήμητρα, όταν το ανακάλυψε. Σύμφωνα με το μύθο, μόνο ο Ήλιος και η Εκάτη υπήρξαν μάρτυρες της απαγωγής. Ωστόσο στο Ύμν. Δημ. 424-425 η Περσεφόνη λέει ότι η μητέρα της ήταν επίσης παρούσα στην αρπαγή της. Επί εννιά μέρες η Δήμητρα περιπλανιόταν στη Γη αναζητώντας την κόρη της και τη δέκατη μέρα ο Ήλιος και η Εκάτη τής αποκάλυψαν την αλήθεια για την πράξη του Άδη και τη συναίνεση του Δία. Η θυμωμένη θεά εγκατέλειψε τη συντροφιά των θεών και πήγε στην Ελευσίνα, όπου υπηρέτησε μεταμφιεσμένη στο παλάτι του βασιλιά Κελεού. Πριν φύγει από το παλάτι, αποκαλύφθηκε και ζήτησε από τους κατοίκους να χτίσουν ένα ναό προς τιμήν της. Πέρασε ένας χρόνος από τη στιγμή που η θεά άρχισε να περιπλανιέται και η Γη παρέμενε άγονη, οπότε ο Δίας αποφάσισε την επιστροφή της Περσεφόνης στη μητέρα της. Ο Άδης δεν μπορούσε παρά να συμμορφωθεί με την απόφαση. Παρ’ όλα αυτά, πριν επιστρέψει την Περσεφόνη, της έδωσε να φάει ένα ρόδι. Αυτό σήμαινε ότι η Περσεφόνη έπρεπε να περνά το ένα τρίτο του χρόνου με τον άντρα της στον Κάτω Κόσμο πριν επιστρέψει στον κόσμο των ζωντανών. Αφού επέστρεψε η κόρη της, η Δήμητρα αποκατέστησε τη γονιμότητα της γης και μύησε τους Ελευσινίους στις τελετές προς τιμήν της. Παυσ. 1.38.3, 1.39.1, 9.31.9, Παν., απ. 13 PEG. Ο Βακχυλίδης τοποθετεί την απαγωγή στην Κρήτη (απ. 47SM). Πρβλ. Φανόδ. 325F27, όπου η Αττική ταυτίζεται με το μέρος όπου έγινε η απαγωγή.

4. Η Περσεφόνη πιθανότατα έχει αντίστοιχες αρμοδιότητες με αυτές του Άδη, βλ. Ησίοδ., Θ. 704, όπου αναφέρεται ότι ο Σίσυφος πήρε από την Περσεφόνη άδεια να ανέβει στον Πάνω Κόσμο. Επίσης βλ. Ganz, T. Early Greek Myth. A Guide to Literary and Artistic Sources (Baltimore – London 1993), σελ. 64-69.

5. Τα μυστήρια υπόσχονταν μια καλύτερη ζωή μετά θάνατον και βρίσκονταν σε συμφωνία με την ορφική διδασκαλία. Για παραλλαγές του ορφικού μύθου, βλ. Απολλδ. 1.5.1, απ. 49, 51 (Kern)· Ευρ., Ελ. 1310-8· Κλαυδιαν. PR. 2.204-31. Ο Διόδωρος DS5.3.1-4 τοποθετεί την απαγωγή στη Σικελία. Για ύστερες εκδοχές-παραλλαγές βλ. Ovid, Fasti 4.502-60 και Met. 5.533-50, Hyg., Fab. 147, Απολλδ. 1.5.3 και 2.5.12.

6. Βλ. Ύμν. Δήμ. 439· Λάσ., απ. 702 PMG· Ευρ., Ηρ. 609 και πρώιμα ερυθρόμορφα αγγεία (π.χ. Ελευσίς 596). Το όνομα Δέσποινα είναι πιθανότατα άλλο ένα λατρευτικό προσωνύμιο της Περσεφόνης και εντοπίζεται κυρίως στην Αρκαδία. Για τη λατρεία της Περσεφόνης και τη σχέση της με την Αφροδίτη στους Λοκρούς, βλ. Sourvinou-Inwood, C., “Persephone and Aphrodite at Locri: A Model for Personality Definitions in Greek Religion”, JHS 98 (1978), σελ. 101-121.

7. Βλ. Zuntz, G., Persephone. Three essays in religion and thought in Magna Graecia (Oxford 1971), σελ. 75-83. Ωστόσο οι αναντιστοιχίες μεταξύ των δύο θεοτήτων δείχνουν να περιορίζονται την εποχή του Ησιόδου, αφού ο ίδιος σαφώς θεωρεί ότι η γυναίκα που απήγαγε ο Άδης για να την κάνει βασίλισσά του ήταν στην πραγματικότητα η κόρη της Δήμητρας.

8. Για το Διόνυσο-Ζαγρέα βλ. Αλκμαιωνίς απ. 3PEG, Αισχ., απ. 228R (πιθανόν γιος του Άδη) και Agypt. 5R (ο ίδιος ο Άδης). Ευρ., Κρ. 79Aus (=472 N²)· Καλλ., απ. 43.115 και 643 (Pf)· Νόνν. 5.563-7, 2.206-10· Σχολ. Λυκόφρ. 355. Επίσης, West, M.L., Orphic Poems (Oxford 1983), σελ. 154.

9. Πίνδ. apud Μέν. 81b = απ. 133 SM. Σημειώνεται ότι τα φίδια ήταν σημαντικά στο μύθο της Δήμητρας. Επίσης στον Ησίοδο, απ. 226MW, ο όφις Κυχρείδης έρχεται από τη Σαλαμίνα στην Ελευσίνα για να γίνει ακόλουθος της Δήμητρας.

10. Ο ναός της Κόρης Σώτειρας στη Σπάρτη χτίστηκε, σύμφωνα με την παράδοση, από τον Ορφέα. Βλ. Παυσ. 3.13.2.

11. Ευρ., Ελ. 1301-45 και Μελανιππ. 764PMG. Τα Θεσμοφόρια –η δεύτερη σημαντικότερη εορτή προς τιμήν της Δήμητρας– ήταν δημοφιλή σε όλη τη Μικρά Ασία. Βλ. ΚΔ Κορινθ. 1, 20:20 και ΚΔ Λουκ. 8:26-33. Αξίζει να αναφερθεί ότι η Περσεφόνη ανταγωνίστηκε την Αφροδίτη για τον Άδωνι, μια ανατολική θεότητα, του οποίου η λατρεία αποτελεί μια παραλλαγή του θρησκευτικού μοτίβου του Άττιδος και της Κυβέλης. Βλ. Απολλδ. 3.14.4· Ovid, Met. 10.503-739.

12. Βλ. Παυσ. 8.31 για τις τελετές στην Αρκαδία. Ένα από τα αίτια εξάπλωσης της λατρείας της Περσεφόνης είναι η σύνδεσή της με την Εκάτη, η οποία έχει πιθανότατα ανατολική προέλευση και λατρευόταν με το όνομα Σώτειρα. Οι χρησμοί των Χαλδαίων, όπου αναφέρεται εκτενώς η Εκάτη με το ίδιο όνομα, έχουν μελετηθεί από τον Johnston, I.S., Hekate Soteira (Atlanta 1990). Αναφέρεται ότι η Εκάτη ήταν αυτή που οδήγησε την Περσεφόνη ξανά στον Πάνω Κόσμο. Ύμν. Δήμ. 438-440. Η Εκάτη μαζί με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη αποτελούν το πρώτο δείγμα τριαδικής θεότητας στον ελλαδικό χώρο. Επίσης βλ. Edwards, C.M., “The running maiden from Eleusis and the early classical image of Hekate”, AJA 90 (1986), σελ. 307-318.

13. Προσερπίνα (Proserpina) είναι το λατινικό όνομα της Περσεφόνης. Βλ. Ramsay, W.M., The letters to the seven churches of Asia (London 1904), κεφ. 25. Η Κυβέλη ήταν η προστάτιδα θεά της πόλης και δύο κίονες του ναού της είναι ακόμα ορατοί στις όχθες του Πακτωλού.