1. Καταγωγή – Τα πρώτα χρόνια

«Καὶ λοιπὸν προεπέμφθη τὸ γηρεὸν σκῆνον τοῦ μεγάλου φιλανθρώπου εἰς τὴν ὑστάτην αὐτοῦ κατοικίαν ὑπὸ συμπάσης τῆς ἡμετέρας πόλεως. Προπέμφθη ὑπὸ τῶν πεινώντων οἷς ἔδωκε φάγειν [...] προεπέμφθη ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τῶν ἀνωτάτων αὐτῶν λειτουργῶν μέχρι τῶν πενήτων ἱερέων [...] προεπέμφθη ὑπὸ τῶν ὁμοτίμων αὐτῷ τὴν κοινωνικὴν τάξιν [...] προεπέμφθη ὑπὸ πάσης τῆς ἀριστοκρατίας τοῦ πλούτου [...] προεπέμφθη ὑπὸ τοῦ ἐπισήμου κόσμου [...] προεπέμφθη ὑπὸ τοῦ ἔθνους αὐτοῦ...».¹

Με αυτό τον τρόπο αναφέρθηκε η εφημερίδα Νεολόγος της Κωνσταντινούπολης στο πλήθος που παρέστη στην κηδεία του Γεωργίου Ζαρίφη στο νεκροταφείο του Σισλή το Μάρτιο του 1884. Επρόκειτο πράγματι για μια κηδεία που γνώρισε μεγάλη δημοσιότητα, καθώς οι νεκρολογίες, ο αριθμός των συλλυπητήριων τηλεγραφημάτων προς την οικογένεια Ζαρίφη, η καταγραφή του πλήθους των στεφάνων από άτομα, συλλόγους, ιδρύματα και σχολεία, καθώς και τα παραλειπόμενα από την κηδεία γέμιζαν τις στήλες του Τύπου πολλές μέρες μετά. Η εκτεταμένη παρουσία κοινού και επισήμων στην κηδεία του Ζαρίφη δεν ήταν τυχαία, καθώς ο εκλιπών έπαιξε σημαντικό ρόλο στα τεκταινόμενα της Κωνσταντινούπολης, αλλά όχι μόνο. Από τη μεγάλη και επιτυχή επιχειρηματική σταδιοδρομία του, το πλούσιο φιλανθρωπικό έργο του, την εμπλοκή του στους συλλόγους και τα εκπαιδευτικά πράγματα, τα τεκταινόμενα στο Πατριαρχείο και τους ανταγωνισμούς γύρω από αυτό ο ιστορικός μπορεί να συλλέξει πλούσιο υλικό.

Θρακικής καταγωγής, γεννημένος το 1809, γόνος του Γιάννη Ζαρίφη και της Τερέζας Καπλάνογλου, ο Γεώργιος είχε άλλα έξι αδέλφια. Ο πατέρας του τον έστειλε να σπουδάσει στο φημισμένο λύκειο Ρισελιέ της Οδησσού και μετά την αποφοίτησή του εγκαταστάθηκε λίγα χρόνια στην Ελλάδα, μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, όπου εργάστηκε ως γραμματέας στην Καρύταινα. Εγκατέλειψε την Ελλάδα το 1843 ως «μη αποκατασταθείς ετερόχθων», για να κατοικήσει στην Κωνσταντινούπολη. Η εκεί εγκατάστασή του υπήρξε η αφετηρία μιας μακρόχρονης σταδιοδρομίας. Ο γάμος του με την Ελένη Ζαφειροπούλου, κόρη του Στέφανου Ζαφειρόπουλου, σφράγισε τη συνεργασία των δύο ανδρών και οδήγησε στην ίδρυση του καταστήματος «Ζαρίφης Ζαφειρόπουλος», που έμελλε να παίξει βασικό ρόλο στα τραπεζικά πράγματα στην οθωμανική πρωτεύουσα.

2. Η επιχειρηματική δραστηριότητα

Οι επιχειρηματικές δραστηριότητες του Ζαρίφη αφορούσαν εμπορικές και τραπεζικές εργασίες και στηρίχθηκαν, πέραν των ικανοτήτων του ίδιου, σε ένα δίκτυο συνεργατών με βάση τη συγγένεια. Το κατάστημα της Κωνσταντινούπολης συνεργάστηκε με τον οίκο «Υιοί Ζαφειρόπουλοι» της Μασσαλίας, με τον Αλέξανδρο Ζαρίφη, συγγενή του Γεώργιου που εμπορευόταν στην Οδησσό, καθώς και με τον Οδυσσέα Νεγρεπόντε, γόνο εφοπλιστικής και εμπορικής οικογένειας στο Βουκουρέστι, ο οποίος νυμφεύθηκε την κόρη του Ζαρίφη, τη Σοφία, το 1869. Η συγγένεια και οι επιγαμίες δεν έπαιξαν ρόλο μόνο στις απαρχές της δραστηριότητας του Γ. Ζαρίφη και της οικογένειάς του αλλά και αργότερα. Ο γιος του Ζαρίφη, ο Περικλής, ιδρυτής της εταιρείας «Υιοί Ζαρίφη» στη Μασσαλία, νυμφεύθηκε τη Φανή Ροδοκανάκη, ο έτερος γιος του Λεωνίδας την κόρη του εμπόρου Νικολόπουλου Φρόσω, ενώ η κόρη των τελευταίων, η Ελένη, υπήρξε σύζυγος του Ετιέν Ευγενίδη.

Ωστόσο, παρά το εντυπωσιακό δίκτυο επιγαμιών, ο Γεώργιος Ζαρίφης υπήρξε ο πλέον γνωστός και επιτυχημένος επιχειρηματίας που συντονίστηκε με τις αλλαγές στο οικονομικό περιβάλλον της οθωμανικής πρωτεύουσας, κερδίζοντας μια από πρώτες θέσεις ανάμεσα στους τραπεζίτες του Γαλατά. Βασικό στοιχείο της επιτυχούς και κερδοφόρας δράσης του καταστήματος του Γεώργιου Ζαρίφη υπήρξε ο χώρος των τραπεζικών και των μετοχικών εργασιών. Ο Ζαρίφης αναμείχθηκε ενεργά στη δημιουργία μετοχικών εταιρειών όπως η Γενική Εταιρεία του Οθωμανικού Κράτους, η Οθωμανική Εταιρεία Αξιών και Συναλλαγών, η Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως, η Αυστροτουρκική Τράπεζα και άλλες, συνεργαζόμενος ενεργά με πολλούς κεφαλαιούχους, όπως ο Ανδρέας Συγγρός, ο Παύλος Στεφάνοβικ Σκυλίσσης, ο Χρηστάκης Ζωγράφος, ο Στέφανος Σκουλούδης κ.ά. Σε μια εποχή κατά την οποία η εισαγωγή ευρωπαϊκών κεφαλαίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε κατευθυνθεί στον εξωτερικό δανεισμό του οθωμανικού κράτους και στην ίδρυση της Οθωμανικής Τράπεζας και το εκδοτικό προνόμιό της, κεφαλαιούχοι, όπως ο Ζαρίφης, εκμεταλλεύτηκαν με τον καλύτερο τρόπο τα κενά που δημιουργούσε η ανάπτυξη του εξωτερικού δανεισμού επενδύοντας στο βραχυπρόθεσμο εσωτερικό χρέος του υπουργείου Οικονομικών. Στον τομέα αυτό πραγματικά ο Ζαρίφης διακρίθηκε, χρησιμοποιώντας όχι μόνο τα δικά του κεφάλαια αλλά και τα χρήματα άλλων κεφαλαιούχων. Ο Ζαρίφης ηγήθη πολλών προσπαθειών για τον επιτυχή διακανονισμό του εσωτερικού δανεισμού και την εξασφάλιση των συμφερόντων των δικών του αλλά και των επενδυτών που είχε κινητοποιήσει, χρησιμοποιώντας σίγουρα και τις στενές προσωπικές σχέσεις που είχε με τον ίδιο το σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ. Ο διακανονισμός του 1879, σύμφωνα με τον οποίο το οθωμανικό κράτος θα έθετε υπό τον έλεγχο των πιστωτών του επί του εσωτερικού βραχυχρόνιου χρέους έξι έμμεσους φόρους, βασίστηκε σε δικό του αρχικό σχέδιο διακανονισμού.² Η οριστική διευθέτηση του οθωμανικού δημόσιου χρέους το 1881, που κάλυψε τελικά τόσο τους Ευρωπαίους κεφαλαιούχους όσο και τους τραπεζίτες του Γαλατά, βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στο διακανονισμό του 1879.

3. Η εκπαιδευτική και φιλανθρωπική δράση

Ο επιχειρηματικός χώρος δεν ήταν το μόνο πεδίο δραστηριοποίησης του Ζαρίφη. Η εκπαίδευση και η φιλανθρωπία απασχόλησαν ιδιαίτερα τον πλούσιο ομογενή, που ασχολήθηκε και με τα δύο ως χρηματοδότης. Στο βαθμό που τα όρια ανάμεσα στη φιλανθρωπία και την εκπαίδευση ήταν ρευστά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, με την έννοια ότι τα σχολεία χρηματοδοτήθηκαν ως ιδρύματα όπως ακριβώς τα φιλανθρωπικά καταστήματα, η δράση του Ζαρίφη πρέπει να συνδεθεί με την ανάπτυξη των θεσμών των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων στην Κωνσταντινούπολη και άλλες πόλεις της οθωμανικής επικράτειας. Για παράδειγμα, ο Ζαρίφης συνεισέφερε μεγάλα ποσά στον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο, οι δραστηριότητες και η βιβλιοθήκη του οποίου χρηματοδοτήθηκαν από αυτόν. Συμμετείχε επίσης στην κατασκευή της Μεγάλης του Γένους Σχολής (1875) προσφέροντας τα εννέα δέκατα της δαπάνης για το μεγαλεπήβολο κτήριό της, στη δημιουργία των Ζαρίφειων Εκπαιδευτηρίων στην Φιλιππούπολη, τη λειτουργία των οποίων προικοδότησε με 1.000 λίρες ετησίως, στα σχολεία της Προύσας κ.α. Οι ενέργειες αυτές εντάσσονταν στην προοπτική της ανάπτυξης των ελληνορθόδοξων σχολείων, που καταγράφηκε από τη δεκαετία του 1860 και μετά, και απέκτησε ένταση μετά τη δημιουργία της Βουλγαρικής Εξαρχίας και το σχίσμα του 1872. Ο Ζαρίφης είχε άμεση σχέση με τους ελληνορθόδοξους λογίους που ήταν πίσω από την πολιτική αυτή και συμμετείχε μαζί με άλλους τραπεζίτες στη συμμαχία του «Λόγιου με τον Κερδώο Ερμή», που διαμορφώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1870.

Ο Ζαρίφης μοιραζόταν μαζί με πολλούς από τους λογίους αυτούς την προοπτική της καλλιέργειας της ελληνικής ταυτότητας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά κρατούσε πάντα απόσταση από την αλυτρωτική εθνικιστική πολιτική του ελληνικού κράτους. Η στάση του απέναντι στο ελληνικό κράτος υπήρξε επιφυλακτική. Σε μια περίπτωση αρνήθηκε να αναλάβει τη έκδοση του ελληνικού (πολεμικού) δανείου του 1867 στην Κωνσταντινούπολη θεωρώντας ότι θα ήταν αποτυχημένη, προσθέτοντας ότι «θὰ μὰς ἀντείπωσιν οἱ θερμοὶ ζηλωταί, δι’ αὐτοῦ [του δανείου] σχηματίζομεν στρατοὺς καὶ κερδίζομεν ἐπαρχίας. Ἀποκρίνομαι ὅτι ἐπαρχίας ἀδύνατον νὰ κερδίσωμεν διὰ τοῦ τρόπου τούτου. Ὁ τρόπος εἶναι νὰ κατασκευάσωμεν δρόμους εἰς τὴν Ἑλλάδα, νὰ ἐξαλείψωμεν τὴν ληστείαν, καὶ νὰ ἰσοσταθμίσωμεν τὸ budget. Διὰ νὰ γίνωσι δὲ αὐτὰ πρέπει διὰ δέκα ἔτη νὰ κοιμηθῆ τὸ Σύνταγμα καὶ νὰ ἀφιερωθῆ ἡ Ἑλλὰς εἰς τὰ πατρικὰ αἰσθήματα τοῦ βασιλέως της».³ Αλλά και οι επενδύσεις του στην Ελλάδα υπήρξαν περιορισμένες και πάντα σχετίζονταν με την κατάσταση της χρηματαγοράς της Πόλης. Ακολούθησε, ωστόσο, το Συγγρό και τους άλλους στη χρηματοδότηση των πρώτων δανείων του ελληνικού κράτους μετά τα 1879 και αγόρασε επίσης, όπως πολλοί άλλοι τραπεζίτες, ένα μεγάλο τσιφλίκι στη Θεσσαλία (Σοφάδες) λίγο πριν από την προσάρτηση της περιοχής στην Ελλάδα.

Οι επιφυλάξεις του Ζαρίφη απέναντι στον ελληνικό αλυτρωτισμό, που τις μοιραζόταν όλος ο κύκλος των τραπεζιτών της Πόλης, ήταν τέτοιες που προτείνε στο Βρετανό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη σχέδιο για τη δημιουργία μιας ελληνοθωμανικής αυτοκρατορίας με ταυτόχρονη κατάλυση του ελληνικού βασιλείου. Το σχέδιο, προϊόν της αγωνίας που βίωνε η ελληνορθόδοξη ελίτ της Κωνσταντινούπολης την περίοδο της Μεγάλης Ανατολικής Κρίσης (1875-1878) και της «πανσλαβιστικής απειλής», αποτυπώνει την προτίμηση του Ζαρίφη για έναν ενιαίο οικονομικό οθωμανικό χώρο σε σχέση με την πολυδιάσπαση που επέφερε η δημιουργία μικρών εθνικών κρατών. Ο Ζαρίφης φαίνεται πως είχε αποτιμήσει καλά τις θετικές συνέπειες των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων στην οικονομική βελτίωση της θέσης των ελληνορθοδόξων. Για το λόγο αυτό φαίνεται πως μεταστράφηκε η στάση του απέναντι στους λογίους εκείνους που είχαν κεντρική θέση στη διαχείριση της εκπαιδευτικής πολιτικής του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, όπως ο Ηροκλής Βασιάδης και ο Σπύρος Βουτυράς, τους οποίους η αλυτρωτική προοπτική συγκινούσε ιδιαίτερα. Ως αποτέλεσμα αυτής της μεταστροφής ο Ζαρίφης πρωτοστάτησε στη δημιουργία της αδελφότητας «Αγαπάτε Αλλήλους» που ίδρυσε ο Ιωακείμ Γ΄ το 1881, με ρητό στόχο να συγκεντρώσει τον έλεγχο της χρηματοδότησης των σχολείων στο Πατριαρχείο και να περιθωριοποιήσει τον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως και την επιρροή του.

Τελικά, η δράση του Ζαρίφη στα εκπαιδευτικά πράγματα ήταν πολιτική, άμεσα συναρτώμενη με τις εξελίξεις και τους συσχετισμούς στην Κωνσταντινούπολη, όπως φαίνεται από τη στάση που κράτησε όταν στήριξε την πρόταση για σύγκληση Οικουμενικής Συνόδου για την κήρυξη της Βουλγαρικής Εξαρχίας ως σχισματικής, παρά το γεγονός ότι η πρόταση αυτή προερχόταν από εθνικιστικούς κύκλους. Άμεσα εμπλεγμένος στους κύκλους που ανταγωνίζονταν για τον έλεγχο του Πατριαρχείου, φαίνεται πως βρισκόταν πίσω από τις κινήσεις που έφεραν στο θρόνο τον Ιωακείμ Β΄ (1860-1863, 1873-1878) και τον Ιωακείμ Γ΄ (1878-1884, 1904-1912). Η οικουμενιστική πολιτική του τελευταίου, που αντιμετωπίστηκε καχύποπτα από τις ελληνικές κυβερνήσεις, ήταν συμβατή με τις πολιτικές επιδιώξεις του Ζαρίφη, γεγονός το οποίο διευκόλυνε τη συνεργασία τους. Ο θάνατός του ήλθε σε μια κρίσιμη μεταβατική περίοδο για τους ελληνορθοδόξους και το Πατριαρχείο και στέρησε από τους οικουμενιστικούς κύκλους έναν ισχυρό σύμμαχο.