1. Εισαγωγικά

Ο Γεώργιος Φραντζής ή Σφραντζής (όπως είναι η ακριβέστερη εκδοχή του ονόματός του) είναι ένας από τους τελευταίους ιστορικούς του Βυζαντίου. Ανήκει στη λεγόμενη γενιά των Ιστορικών της Άλωσης, μαζί με τους Δούκα, Χαλκοκονδύλη και Κριτόβουλο: όλοι τους υπήρξαν σύγχρονοι του κορυφαίου γεγονότος της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης και της τελικής πτώσης του Βυζαντίου, την οποία και εκθέτουν στο έργο τους.¹ Ο Φραντζής από τη νεαρή του ηλικία μέχρι και την Άλωση της Πόλης υπήρξε κρατικός αξιωματούχος και συνεργάτης των τριών τελευταίων βασιλέων του Βυζαντίου, και ιδιαίτερα στενός συνεργάτης και οικείος του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου. Η ιδιότητά του αυτή του έδωσε τις απαραίτητες δυνατότητες πληροφόρησης ώστε να προβεί στη συνέχεια στο ιστοριογραφικό του εγχείρημα. Το έργο του συνιστά ένα συνοπτικό, απομνημονευματικού χαρακτήρα χρονικό, ενώ το όνομά του έχει αποδοθεί και σε ένα μεγαλύτερο και εκτενέστερο ιστοριογραφικό κείμενο, στο οποίο ενσωματώνεται πλήρως το συνοπτικό χρονικό του, που όμως έχει αποδειχθεί ψευδώνυμο.

2. Βίος και δράση

Όσα γνωρίζουμε για τη ζωή και τη δράση του Γεωργίου Φραντζή προέρχονται από το ίδιο το έργο του, το οποίο είναι γραμμένο με μια αυτοαναφορική λογική υπό τον τύπο απομνημονευμάτων, και έτσι παρέχει πολλές και χρήσιμες πληροφορίες για το πρόσωπο και τη σταδιοδρομία του συγγραφέα. Όπως αναφέρει στο κείμενό του, ο ίδιος γεννήθηκε το 1401 και πρέπει να έζησε τουλάχιστον έως το 1477, έτος μέχρι το οποίο εκτείνεται η συγγραφή του. Ως προς την οικογενειακή καταγωγή του, περισσότερες πληροφορίες δίνει για τη μητέρα του Θωμαΐδα, την οποία φαίνεται πως εκτιμούσε ιδιαίτερα και χαρακτηρίζει συνεχώς οσία. Συγκεκριμένα δηλώνει ότι ήταν ορφανή, μικρασιατικής καταγωγής, που είχε ανατραφεί ως ψυχοκόρη στον οίκο των Καβάσιλα στη Θεσσαλονίκη. Μετά την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς (1387), η Θωμαΐδα μετοίκησε στη Λήμνο, όπου ο εκεί ευρισκόμενος πάππος του Φραντζή, διαπιστώνοντας το ήθος και τις αρετές της, την επέλεξε ως νύφη του.²

Η αναφορά αυτή είναι και η μόνη που κάνει για την πατρική καταγωγή του. Η παρουσία της πατρικής οικογένειάς του στη Λήμνο, τουλάχιστον κατά τη δεδομένη χρονική στιγμή, έχει οδηγήσει στο να θεωρείται ο Φραντζής λημνιακής καταγωγής, δεν μπορεί όμως να είναι σίγουρο αν η παρουσία της πατρικής του οικογένειας στη Λήμνο δηλώνει εντοπιότητα ή αν είχε βρεθεί περιστασιακά εκεί λόγω της παρουσίας του πάππου του σε κάποιο διοικητικό αξίωμα. Είναι άγνωστος επίσης και ο τόπος της γέννησής του, αν πρόκειται για τη Λήμνο ή για την Κωνσταντινούπολη. Ούτε και το όνομα του πατέρα του είναι γνωστό, ενδέχεται όμως να ήταν Ιωάννης, δεδομένου ότι ο Γεώργιος έδωσε το όνομα αυτό στον πρώτο του γιο. Η οικογένεια του πατέρα του γνώριζε κάποια διάκριση και τα μέλη της είχαν καταλάβει διοικητικές θέσεις,³ κάτι που εξηγεί την επιλογή του νεαρού ακόμη Γεωργίου Φραντζή για ένταξη στην αυτοκρατορική αυλή. Από τους δύο αδερφούς του ο ένας βρισκόταν επίσης στην αυτοκρατορική υπηρεσία, ενώ ο άλλος έγινε μοναχός στη μονή Χαρσιανίτου. Είχε ακόμα μία αδελφή, η οποία απεβίωσε μαζί με τον σύζυγο και το παιδί της σε επιδημία το 1416.⁴

Το 1438 ο Φραντζής παντρεύτηκε την Ελένη, θυγατέρα του Αλεξίου Παλαιολόγου Τζαμπλάκωνα, με την οποία απέκτησε συνολικά πέντε παιδιά, τον Ιωάννη, τον Αλέξιο, τη Θάμαρ, και δύο ακόμα αγόρια που πέθαναν βρέφη. Όλα τα παιδιά του όμως απεβίωσαν πριν από τον ίδιο και σε νεαρή ηλικία. Ο γιος του Αλέξιος πέθανε από επιδημία, ενώ ο Ιωάννης και η Θάμαρ εξανδραποδίστηκαν κατά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και στη συνέχεια εξαγοράστηκαν από τον σουλτάνο για να ενταχθούν στην υπηρεσία και στο χαρέμι του αντίστοιχα, μαζί με πολλούς άλλους γόνους ευγενών βυζαντινών οικογενειών. Αμφότεροι άφησαν την τελευταία τους πνοή εντός των σουλτανικών ανακτόρων, ο Ιωάννης εκτελέστηκε επειδή θεωρήθηκε ότι σχεδίαζε να δολοφονήσει τον σουλτάνο, η Θάμαρ από επιδημικό νόσημα.⁵

Η ένταξη του Φραντζή στην υπηρεσία του αυτοκράτορα έγινε το 1416-17, όταν ανέλαβε αυλικά καθήκοντα επί της βασιλείας του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου και λίγο αργότερα αναδείχθηκε στο αξίωμα του πρωτοβεστιαρίτη. Αργότερα, όταν ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ανήλθε στον αυτοκρατορικό θρόνο, ανέδειξε τον Φραντζή στο αξίωμα του μεγάλου λογοθέτη. Ο Φραντζής είχε υπάρξει στενός συνεργάτης του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα από το 1427, όταν αυτός είχε ανακηρυχθεί δεσπότης του Μοριά. Ο Φραντζής παρέμεινε στην Πελοπόννησο μαζί με τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο το μεγάλο διάστημα που ο τελευταίος κυβέρνησε εκεί και τον υπηρέτησε ασκώντας κυρίως πρεσβευτικά καθήκοντα, ενώ διατέλεσε και κεφαλή (διοικητής) της Πάτρας και του Μυστρά.⁶ Επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη το 1448 ακολουθώντας τον βασιλέα πλέον Κωνσταντίνο και σύντομα εστάλη σε πρεσβευτική αποστολή στην Τραπεζούντα και στην Ιβηρία (Γεωργία) για να διαπραγματευθεί συνοικέσιο ανάμεσα στον Βυζαντινό αυτοκράτορα και σε μία από τις εκεί βασιλικές αυλές.⁷ Η αποστολή αυτή διήρκεσε δύο χρόνια. Επιστρέφοντας ο Φραντζής βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη τις παραμονές της μεγάλης οθωμανικής επίθεσης. Ευρισκόμενος στην πόλη κατά την πολιορκία και την άλωσή της, διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στην οργάνωση της άμυνας. Με την πτώση της πόλης συνελήφθησαν αιχμάλωτοι ο ίδιος και όλη η οικογένειά του. Ο Φραντζής εξαγοράστηκε και απελευθερώθηκε σύντομα, όπως και η σύζυγός του, όχι όμως και τα παιδιά του. Ο επόμενος σταθμός στη ζωή του Φραντζή ήταν η Πελοπόννησος, όπου παρέμεινε στο περιβάλλον του δεσπότη Θωμά Παλαιολόγου μέχρι την οθωμανική κατάληψη της περιοχής (1460). Στη συνέχεια κατέφυγε στη βενετική Κέρκυρα, όπου πέρασε την υπόλοιπη ζωή του εγκαταλείποντας τα εγκόσμια και διαβιώνοντας στο εξής ως μοναχός με το όνομα Γρηγόριος.

Σε σχέση με το μέγιστο πολιτικό ζήτημα της εποχής του, δηλαδή τη διαμάχη ενωτικών και ανθενωτικών, ο Φραντζής παρουσιάζει εαυτόν αποστασιοποιημένο και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μετριοπαθής ανθενωτικός. Όπως δηλώνει ο ίδιος, δε θεωρούσε το ζήτημα αυτό τόσο σοβαρό όσο οι περισσότεροι από τους συγχρόνους του, και στα δογματικά ήταν μάλλον αδιάφορος, αν και, όπως το θέτει, δε θεωρούσε ότι όφειλε να αναθεωρήσει την πατροπαράδοτη πίστη.⁸ Γράφοντας εκ των υστέρων και με δεδομένη τη γνώση της εξέλιξης των πραγμάτων, αποτιμά αρνητικά την ένωση των εκκλησιών που θεσπίστηκε στη σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας, όχι για λόγους δογματικούς αλλά πολιτικούς και στρατηγικούς: η διακηρυχθείσα ένωση δεν εξασφάλισε καμία ουσιαστική βοήθεια στο Βυζάντιο, ενώ αποτέλεσε βασική αιτία για την εκδήλωση της οθωμανικής επιθετικότητας που κατέληξε στην άλωση της Πόλης. Αυτό στηριζόταν στη λογική ότι επρόκειτο για προκλητική και ανησυχητική για τους Οθωμανούς ενέργεια, η οποία επέβαλε ένα προληπτικό χτύπημα στην Κωνσταντινούπολη πριν από την άφιξη υπολογίσιμης δυτικής επικουρίας.⁹ Παρά την ανθενωτική τοποθέτησή του όμως, ο Φραντζής αποτιμά θετικά και εν πολλοίς εξυμνεί τους δύο τελευταίους (ενωτικούς) αυτοκράτορες του Βυζαντίου.

3. Ιστοριογραφικό έργο

Η αποτίμηση του συγγραφικού έργου του Φραντζή δεν μπορεί να βασιστεί παρά μόνο στο κείμενο του οποίου υπήρξε σίγουρος συγγραφέας, δηλαδή στο λεγόμενο Σύντομο Χρονικό (Chronicon Minus). Το αναλυτικότερο και πιο εκτεταμένο κείμενο που επίσης αποδιδόταν στον Φραντζή, το Chronicon Maius, έχει αποδειχθεί ότι συνιστά ψευδώνυμο έργο και πολύ μεταγενέστερο συμπίλημα, του οποίου συντάκτης είναι γενικά αποδεκτό ότι υπήρξε ο μητροπολίτης Μονεμβασίας Μακάριος Μελισσηνός κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Η σχέση του Φραντζή με το Chronicon Maius εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού. Αφενός υποστηρίζεται ότι ο Φραντζής δεν είχε συγγράψει μόνο το Σύντομο Χρονικό, το οποίο ουσιαστικά αποτελεί μια μορφή προσωπικού ημερολογίου ή σειράς συνοπτικών σημειώσεων, αλλά και εκτενέστερο κείμενο επί του οποίου εργάστηκε αργότερα ο Μελισσηνός συμπληρώνοντάς το και τροποποιώντας το. Αφετέρου θεωρείται ότι ο Φραντζής δεν είχε συγγράψει εκτενέστερο κείμενο και ότι ο Μελισσηνός συνέθεσε εξαρχής το Chronicon Maius συρράπτοντας πληροφορίες από διαφορετικές προγενέστερες πηγές και ενσωματώνοντας αυτούσια τα διάφορα χωρία από το Σύντομο Χρονικό του Φραντζή.¹⁰

Ο Φραντζής δεν είναι γνωστός για τη συγγραφή κανενός άλλου κειμένου πλην του ιστοριογραφικού του πονήματος, και οπωσδήποτε δεν μπορεί να καταταχθεί στους διακεκριμένους λογίους της εποχής. Ως προς τη δομή και τη συγκρότηση της αφήγησης, το κείμενό του δεν ακολουθεί τα συνήθη μοντέλα της βυζαντινής ιστοριογραφίας, καθώς πρόκειται για μια αυτοαναφορική κυρίως παράθεση σύντομων πληροφοριών σε χρονολογική βάση. Απουσιάζει μια εισαγωγή στην οποία θα εκτίθεντο τα κίνητρα συγγραφής και η οπτική του συγγραφέα. Προφανώς ο Φραντζής προέβη στο συγγραφικό του εγχείρημα όχι από κάποια λόγια παρόρμηση, αλλά ορμώμενος από τις εμπειρίες του ως αξιωματούχου και συνεργάτη των αυτοκρατόρων, τις οποίες θέλησε και να εξιστορήσει.

Το θεματικό επίκεντρο της αφήγησης βρίσκεται στη ζωή και στη δράση του ιδίου, με αποτέλεσμα η όλη εξιστόρηση να διακρίνεται από εμφατικές και εκτατικές ανισότητες στην αναφορά των κύριων γεγονότων και εξελίξεων της εποχής, ανάλογα με τη δική του παρουσία και συμμετοχή. Χαρακτηριστικά, η πολύχρονη παρουσία του στην Πελοπόννησο συντελεί στο να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα εκεί γενόμενα, ενώ σημαντικές εξελίξεις που λάμβαναν τότε χώρα στην Κωνσταντινούπολη θίγονται από καθόλου έως ακροθιγώς. Άλλο παράδειγμα μας δίνει η αποστολή του στην Τραπεζούντα και την Ιβηρία για να διαπραγματευτεί βασιλικό συνοικέσιο. Η εκεί παρουσία και η έμφαση που δίνει στην παράθεση των λεπτομερειών αυτής της υπόθεσης έχουν ως αποτέλεσμα να μην γίνεται αναφορά στην κατάσταση που επικρατούσε στην Κωνσταντινούπολη την κρίσιμη περίοδο μετά τη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας και στις παραμονές της μεγάλης και τελικής οθωμανικής επίθεσης.

Ο Φραντζής είναι ο μόνος από τους τέσσερις Ιστορικούς της Άλωσης που ήταν παρών στην Κωνσταντινούπολη κατά την πολιορκία και την πτώση της. Παραδόξως, η αυτοψία του δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα στην περιγραφή του γεγονότος, αφού δίνει την πλέον συνοπτική, έως επιγραμματική, εξιστόρηση σε σύγκριση με τους άλλους ιστοριογράφους. Η αντικειμενικότητα των αναφορών του μπορεί να ελεγχθεί σε ό,τι αφορά την πλήρη υποβάθμιση της παρουσίας συμμαχικών στρατευμάτων από τη Δύση και τις λατινοκρατούμενες ελληνικές χώρες.¹¹ Μια χρήσιμη και πρωτότυπη πληροφορία που μας δίνει αφορά τον αριθμό των ντόπιων υπερασπιστών της Πόλης (4.773), που μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστη αφού ο ίδιος είχε επιφορτιστεί με την απογραφή των δυναμένων να φέρουν όπλο μεταξύ των κατοίκων.¹² Η αιχμαλωσία του επίσης αναφέρεται πολύ επιγραμματικά, αφού δε δίνει καμία άλλη λεπτομέρεια πλην του ότι αυτή ήταν σύντομη.

Το γεγονός ότι συνέγραψε ή επεξεργάστηκε το κείμενό του σε προχωρημένη φάση της ζωής του, όταν ήταν πλέον μοναχός, δεν επηρεάζει την οπτική του πλην της παρουσίας ελάχιστων στερεοτυπικών εκφράσεων, όπως η αναφορά του στην αρχή του κειμένου ότι θα ήταν καλύτερα αν δεν είχε γεννηθεί.¹³ Η λογική της ιστορικής αιτιότητας είναι τελείως εκκοσμικευμένη και απουσιάζει το σχήμα της θεϊκής οργής και τιμωρίας για τις αμαρτίες των Βυζαντινών, που είναι κυρίαρχο στον Δούκα. Ως αίτιο της οθωμανικής επίθεσης στην Κωνσταντινούπολη θεωρείται -μάλλον υπερβολικά- η διακήρυξη της ένωσης των εκκλησιών, που αντιμετωπίζεται ως ένα στρατηγικό λάθος του Βυζαντινού αυτοκράτορα που επέβαλε στους Οθωμανούς την ανάληψη η προληπτικής δράσης. Παρά τις τραγωδίες που σημαδεύουν τη ζωή του, (καταστροφή της πατρίδας του, απώλεια των παιδιών του), ο Φραντζής δεν αφήνει το συναισθηματικό στοιχείο να επηρεάσει τη συγγραφή του. Έτσι, το κείμενό του δε διέπεται από συναισθηματική φόρτιση και δραματοποιήσεις, όπως του Δούκα. Η γλώσσα του επίσης είναι απλή και το κείμενο δε διακρίνεται από λογοτεχνικές αρετές.