1. Ετυμολογία

Πιθανότατα το όνομα προέρχεται από τη θρακική λέξη «ζαλμός», που σημαίνει δέρμα. Όπως αναφέρει ο Σύριος νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πορφύριος, όταν γεννήθηκε, έραψαν επάνω του δέρμα αρκούδας για να τον σκεπάσουν.¹ Μια άλλη προσέγγιση αποδίδει το όνομα αυτό στη βορειοθρακική πόλη Σαλμυδησσό,² ενώ μια τρίτη θεωρία το αποδίδει στη θρακική λέξη «ζάμολ», η οποία σημαίνει γη.

2. Βίος – Λατρεία

Ο Ηρόδοτος, ο οποίος παραθέτει το γετοδακικό μύθο των υπερβόρειων θρακικών φύλων,³ αναφέρει πως ο Ζάλμοξις (ή Σάλμοξις, κατά τον ιστορικό) υπήρξε θεότητα με αμφιλεγόμενη υπόσταση. Οι γετοδακικοί πληθυσμοί της βόρειας Θράκης (σημερινή Ρουμανία) θεωρούσαν καλότυχους τους νεκρούς που μετά θάνατον θα συναντούσαν το Ζάλμοξι. Προκειμένου να του κοινοποιήσουν τα αιτήματα και τις επιθυμίες τους, οι Γέτες επέλεγαν κάθε τέσσερα χρόνια με κλήρο έναν αγγελιοφόρο τον οποίο έριχναν στις λόγχες τριών παρατεταγμένων ακοντίων. Εάν ο άνδρας υπέκυπτε στα τραύματά του, οι Γέτες το ερμήνευαν ως σημάδι της εύνοιας του Ζάλμοξι, ενώ, αν επιζούσε, τον κατηγορούσαν και επέλεγαν άλλον αγγελιοφόρο.

Κατά το Στράβωνα,⁵ ο Ζάλμοξις έχαιρε του σεβασμού του βασιλιά των Γετών αλλά και των απλών ανθρώπων, καθώς είχε την ικανότητα να ερμηνεύει θεϊκές αμφισημίες. Η λατρεία του Ζάλμοξι ίσως αποτελούσε τη βασική θρησκευτική έκφραση των γετοδακικών πληθυσμών. Πολλές πτυχές της έχουν παραλληλιστεί με τις μιθραϊστικές και χριστιανικές παραδόσεις: η θεότητα έλεγχε το φυσικό κόσμο και χάριζε αιώνια ζωή στους πιστούς της.

Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, την οποία επίσης αναφέρει ο Ηρόδοτος και η οποία απηχούσε πεποιθήσεις των Ελλήνων των παρευξεινείων περιοχών, ο Ζάλμοξις έζησε καταρχήν στη Σάμο αρχικά ως σκλάβος και μαθητής του Πυθαγόρα, ο οποίος τον δίδαξε τη μεταφυσική θεωρία αλλά και τα περί ιερουργίας.⁴ Μετά την απελευθέρωσή του περιπλανήθηκε σε πολλά μέρη και γνώρισε την ιωνική νοοτροπία και τον πολιτισμό, συγκεντρώνοντας μεγάλη περιουσία.

Όταν επέστρεψε στη βυθισμένη στη φτώχεια και την αμάθεια πατρίδα του έχτισε ένα μέγαρο όπου παρέθετε γεύματα στους διακεκριμένους συμπατριώτες του. Κατά τη διάρκεια των γευμάτων, ο Ζάλμοξις δίδασκε για μια μεταθανάτια ζωή σε έναν τόπο όπου οι πιστοί θα απολάμβαναν αιώνια κάθε ευτυχία. Μόλις ολοκλήρωσε τη διδασκαλία του εξαφανίστηκε μέσα σε έναν υπόγειο θάλαμο, τον οποίο είχε ο ίδιος κατασκευάσει. Έζησε μέσα στο θάλαμο αυτό για τρία ολόκληρα χρόνια, ενώ οι συμπατριώτες του τον θρηνούσαν σαν νεκρό. Όταν τον τέταρτο χρόνο ο Ζάλμοξις ξαναεμφανίστηκε μπροστά τους, οι Θράκες πείστηκαν ότι η διδασκαλία του ήταν αληθινή. Στη συνέχεια έπεισε το βασιλιά να τον προσλάβει ως συνάρχοντα για να ερμηνεύει τα σημάδια των θεών, αλλά τελικά λατρεύτηκε ο ίδιος ως τέτοιος έχοντας αποχωρήσει από τα εγκόσμια και μεταφερθεί σε τόπο σπηλαιώδη και αδιάβατο, απ’ όπου ερχόταν σπάνια σε επαφή μόνο με το βασιλιά και τους αυλικούς του. Το όρος Κογαίωνον, όπου διέμεινε ο Ζάλμοξις, θεωρήθηκε ιερό και το ονόμαζαν άγιο.

Πιθανότατα ο Ζάλμοξις ήταν ο μετέπειτα θεός Σαβάζιος (θρακικό αντίστοιχο του Διονύσου ή του Δία), ενώ ο Μνασέας ο Πατρεύς⁶ τον ταύτιζε με τον Κρόνο. Αργότερα, ο Ζάλμοξις ενώθηκε με το Γεβελέιζι,⁷ το γετικό θεό των κεραυνών και του ορίζοντα.