αψίδα, η
Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου· επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα.

Βλαχερνίτισσα, η (ή Πλατυτέρα)
Εικονογραφικός τύπος της Παναγίας που οφείλει την ονομασία του σε ένα υποτιθέμενα θαυματουργό πρότυπο που βρισκόταν στη μονή των Βλαχερνών. Η Παναγία εικονίζεται σε προτομή, με τα χέρια υψωμένα (Δεόμενη), ενώ μπροστά στο στήθος της εμφανίζεται σε μετάλλιο ο μικρός Χριστός.

Γένεση, η
Το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, που πήρε την ονομασία αυτή από το περιεχόμενό του, τη Δημιουργία δηλαδή του κόσμου και τις πρώτες γενεές των ανθρώπων μέχρι την εμφάνιση του λαού του Ισραήλ.

ερεισίνωτο, το
Η πλάτη ενός θρόνου ή καθίσματος.

Ετοιμασία του Θρόνου, η
Εικονογραφική παράσταση εμπνευσμένη από τους Ψαλμούς, που εικονίζει το θρόνο που έχει ετοιμαστεί για το Χριστό στη Δευτέρα Παρουσία. Είναι ένας κενός πολυτελής θρόνος που εικονίζεται είτε μαζί με τον κώδικα του Ευαγγελίου και την Περιστερά (το Άγιο Πνεύμα), οπότε παρουσιάζεται μια αλληγορική εικόνα της Τριάδας, είτε με το Σταυρό, οπότε συμβολίζει τη μυστική παρουσία του Χριστού, στα πρότυπα αντίστοιχης αυτοκρατορικής εικονογραφίας.

Θεομητορικός κύκλος, ο
Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και εμπνέονται από το βίο της Παναγίας, από τα γεγονότα πριν ακόμα από τη Γέννησή της μέχρι τη Μετάστασή της στους Ουρανούς. Πηγές τους αποτελούν τόσο τα Τέσσερα Ευαγγέλια όσο και τα Απόκρυφα Ευαγγέλια.

Κοινωνία των Αποστόλων, η
Παράσταση που απεικονίζει την πράξη της διανομής του άρτου και του οίνου από το Χριστό-Αρχιερέα στους μαθητές του. Στη μνημειακή ζωγραφική κοσμεί κατά κανόνα τον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού.

κονίαμα, το
Πολτώδες παρασκεύασμα που αποτελείται από χώμα, νερό, κόκκους άμμου, θηραϊκής άμμου ή μαρμάρου. Χρησιμοποιείται είτε ως συνδετικό υλικό μεταξύ λίθων ή πλίνθων, εξασφαλίζοντας στερεότητα, είτε για την επίχριση τοιχοποιίας, εξασφαλίζοντας την προστασία της.

μετάλλιο, το
Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές.

Μεταμόρφωση, η
Παράσταση του Δωδεκάορτου που απεικονίζει το επεισόδιο της εμφάνισης του Χριστού εν δόξη πάνω στο όρος Θαβώρ. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε δύο μέρη: στο ανώτερο, στην κορυφή του όρους, παριστάνεται ο Χριστός στο κέντρο περιβαλλόμενος από δόξα και πλαισιωμένος από τους προφήτες Μωυσή και Ηλία στραμμένους προς το κέντρο και σε στάση δέησης, ενώ στο κατώτερο, στους πρόποδες του βουνού, βρίσκονται οι τρεις μαθητές του Χριστού Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης, σε στάσεις που δηλώνουν την έκπληξη και το ξάφνιασμά τους από το γεγονός.

συλλειτουργούντες ιεράρχες, οι
Οι ιεράρχες που εικονίζονται στον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού είτε, ενίοτε, έξω από αυτήν, στον ανατολικό τοίχο του ναού, γυρισμένοι κατά τα τρία τέταρτα προς το κέντρο, κρατώντας συνήθως ξεδιπλωμένα ειλητάρια με λειτουργικές ευχές. Οι συλλειτουργούντες ιεράρχες αντικατέστησαν τους αρχικά μετωπικούς ιεράρχες της αψίδας και καθιερώθηκαν στην εικονογραφία από το β΄ μισό του 12ου αιώνα και εξής.

τεταρτοσφαίριο, το
Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη.

χριστολογικός κύκλος, ο
Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη.