αβάκιο, το
Ορθογώνιο πλαίσιο, διαιρεμένο εσωτερικά σε μικρότερα ορθογώνια ή τετράγωνα διάχωρα. Αποτελούσε πολύ κοινό διακοσμητικό μοτίβο.

ανεικονικός διάκοσμος, ο
Διάκοσμος που περιλαμβάνει μόνο γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, χωρίς παράσταση έμβιων όντων. Η διακόσμηση αυτού του είδους γνωρίζει μεγάλη διάδοση κυρίως σε τάφους της Παλαιοχριστιανικής εποχής και σε ναούς της περιόδου της Εικονομαχίας. Στην περίοδο αυτή, ο ανεικονικός διάκοσμος των εκκλησιών σήμαινε ότι απαγορευόταν η απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής για το Χριστό, την Παναγία, τους αγίους και τους αγγέλους, ενώ επιτρέπονταν απεικονίσεις ζώων και πουλιών.

γείσο, το
1. (Αρχαιότητα και Βυζάντιο) Αρχιτεκτονικό προεξέχον μέρος του επιστυλίου και γενικά του θριγκού στην ανωδομή ενός κτηρίου ή ναού. Ως οριζόντιο μέρος απαντάται ενίοτε και σε τοίχους. Το γείσο συχνά αποτελεί προεξέχον μέρος της στέγης με την έννοια ότι προστατεύει το κτήριο από τη βροχή. 2. (Βυζ. αρχιτ.) Διακοσμητικό αρχιτεκτονικό μέρος ταυτόσημο με τον «κοσμήτη». Χωρίζει οργανικά τις επιφάνειες των εκκλησιών τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό και τονίζει τη μετάβαση από τους κάθετους τοίχους προς τις θολωτές κατασκευές. Κατά κανόνα φέρει γραπτό ή γλυπτό διάκοσμο με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα.

διάχωρο, το
Τμήμα χώρου ή διαμέρισμα δαπέδου.

εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο
Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό· το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος.

έκτυπος, -η, -ο
Σε μιαν ανάγλυφη επιφάνεια, τα εξέχοντα τμήματα του αναγλύφου.

επιπεδόγλυφα αγγεία, τα
Εντυπωσιακά βυζαντινά κεραμικά (γνωστά και με το γαλλικό όρο champlevé), στα οποία ο διάκοσμος (πολύ συχνά εικονιστικές παραστάσεις) σχεδιαζόταν πάνω στο ανοιχτόχρωμο επίχρισμα και εκτελούνταν με την αφαίρεση του στρώματος του επιχρίσματος του κάμπου της παράστασης. Έτσι οι μορφές πρόβαλλαν ανοιχτόχρωμες πάνω σε σκούρο βάθος. Η τεχνική αυτή διακόσμησης εισάγεται στη βυζαντινή κεραμική στα μέσα του 12ου αιώνα και καθιερώνεται στα τέλη του 12ου και στις πρώτες δεκαετίες του 13ου αιώνα.

εφυαλωμένη κεραμική, η
Αγγεία με επίχρισμα υάλου, που σχηματίζεται κατά την όπτηση (ψήσιμο των αγγείων στον κλίβανο). Ανάλογα με τη σύσταση του επιχρίσματος, η εφυάλωση μπορεί να είναι άχρωμη, μονόχρωμη ή και να συνδυάζει διαφορετικές αποχρώσεις πάνω στο ίδιο αγγείο.

κεραμική Ζευξίππου, η
Αγγεία από λεπτόκοκκο πηλό με εγχάρακτη διακόσμηση και μονόχρωμη ή μη εφυάλωση. Το συνηθέστερο σχήμα ήταν μια φιάλη με ψηλότερη ή χαμηλότερη δακτυλιόσχημη βάση. Η εγχάρακτη διακόσμηση, είτε με φυτικά είτε με εικονιστικά θέματα, βρισκόταν συνήθως σε κεντρικό μετάλλιο. Η πολύ καλή ποιότητα της κεραμικής αυτής και οι μεγάλες ποσότητες που βρέθηκαν στις ανασκαφές των Λουτρών του Ζευξίππου στην Κωνσταντινούπολη είχαν οδηγήσει στο να θεωρείται αποκλειστικά κωνσταντινουπολίτικη παραγωγή, όμως η ευρύτατη διάδοσή της από την Αίγυπτο μέχρι τον Εύξεινο Πόντο και τη Βουλγαρία καθιστούν απίθανη μια τέτοια απόδοση.

κιονόκρανο, το
Το επιστέφον στοιχείο ενός κίονα, που αποτελεί τη μετάβαση μεταξύ του κατακόρυφου στηρίγματος και του οριζόντιου στοιχείου του επιστυλίου. Κατά την Αρχαιότητα η διακόσμηση του κιονόκρανου αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ρυθμού. Το δωρικό κιονόκρανο φέρει άβακα και εχίνο, το ιωνικό επιπλέον έλικες και προσκεφάλαιο, ενώ το κορινθιακό φέρει άβακα και κάλαθο με φύλλα ακάνθου.

κονίαμα, το
Πολτώδες παρασκεύασμα που αποτελείται από χώμα, νερό, κόκκους άμμου, θηραϊκής άμμου ή μαρμάρου. Χρησιμοποιείται είτε ως συνδετικό υλικό μεταξύ λίθων ή πλίνθων, εξασφαλίζοντας στερεότητα, είτε για την επίχριση τοιχοποιίας, εξασφαλίζοντας την προστασία της.

κυμάτιο, το
Διακοσμητικό μέλος μιας επιφάνειας με καμπύλη διατομή. Το κυμάτιο προορίζεται να χωρίσει ή να τονίσει δύο επιφάνειες. Στην αρχιτεκτονική της Αρχαιότητας ανάλογα με τη διατομή και τη διακόσμησή τους τα κυμάτια διακρίνονται σε δωρικά, ιωνικά και λέσβια.

μετάλλιο, το
Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές.

Νικοποιός, η
Ένας από τους πρώιμους τύπους απεικόνισης της Παναγίας. Η Παναγία εικονίζεται όρθια, μετωπική, κρατώντας ακριβώς μπροστά στο στήθος της μετάλλιο με μετωπική παράσταση του Θείου Βρέφους.

όπτηση, η
Η διαδικασία του ψησίματος των αγγείων στον κεραμικό κλίβανο.

πολύχρωμα αγγεία, τα (polychrome ware)
Εφυαλωμένα αγγεία με λεπτά τοιχώματα από λεπτόκοκκο λευκό πηλό, θεωρούνται κεραμική πολυτελείας της Μεσοβυζαντινής περιόδου. Διακρίνονταν για την πολύχρωμη γραπτή τους διακόσμηση, που απλωνόταν σε ολόκληρη την επιφάνειά τους. Η εφυάλωσή τους είναι συνήθως άχρωμη, ώστε να αναδεικνύεται η πολυχρωμία του γραπτού διακόσμου. Η πολύχρωμη διακόσμηση απαντάται σε πινάκια, φιάλες, κούπες και σε διακοσμητικά πλακίδια.

ρόδακας, ο
Διακοσμητικό στοιχείο κυκλικού σχήματος με μορφή τυποποιημένου άνθους τριαντάφυλλου, με έναν ή δύο ομόκεντρους κύκλους πετάλων.

τεταρτοσφαίριο, το
Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη.

υδρία, η
Από τη λέξη «ύδωρ». Αγγείο με τρεις λαβές, δύο οριζόντιες στο επάνω μέρος του σώματος για τη μεταφορά του και μία κάθετη στο ύψος του ευρέος ώμου για έκχυση. Συνήθως μετέφεραν σε αυτό νερό, αλλά συχνά το χρησιμοποιούσαν και ως τεφροδόχο αγγείο και κάλπη. Ο τύπος της υδρίας που ο λαιμός της δεν ξεχωρίζει με σαφήνεια από το σώμα ονομάζεται κάλπις.