1. Η βαθύτερη αιτία των πολέμων
Συριακοί πόλεμοι καλούνται από τη νεότερη έρευνα 6 πόλεμοι μεταξύ των Σελευκιδών και των Πτολεμαίων για την κατοχή της λεγόμενης «Κοίλης Συρίας», η οποία περιλάμβανε τη νότια Συρία και μέρος ή ολόκληρη τη Φοινίκη. Η περιοχή αυτή είχε τεράστια στρατηγική σημασία κυρίως για τους Πτολεμαίους, διότι μπορούσε να αποτελέσει εφαλτήριο για εχθρικές επιθέσεις εναντίον της πτολεμαϊκής Κύπρου και της Αιγύπτου. Εξάλλου, οι πόλεις της Φοινίκης ήταν εξέχουσας σημασίας ναυτικές βάσεις, ενώ τα πλούσια δάση της περιοχής με τους περίφημους κέδρους του Λιβάνου παρείχαν άφθονη ξυλεία για τη ναυπήγηση στόλου. Παράλληλα, ως σημαίνοντα εμπορικά κέντρα οι πόλεις αυτές παρείχαν τεράστια οικονομικά οφέλη στον εκάστοτε κυρίαρχό τους.1 Η Κοίλη Συρία ήταν του Πτολεμαίου Α΄, ο οποίος την κατέλαβε το 319/318 π.Χ. Παρ’ όλα αυτά οι Σελευκίδες θεωρούσαν ότι η περιοχή τούς ανήκε δικαιωματικά, προβάλλοντας ως επιχείρημα το γεγονός ότι το 314 π.Χ. την είχε καταλάβει ο Αντίγονος Μονόφθαλμος και ισχυριζόμενοι ότι εκείνοι ήταν οι νόμιμοι διάδοχοί του στις περιοχές της Ασίας που εκτείνονταν στα ανατολικά του όρους Ταύρος.2
2. Α΄ Συριακός πόλεμος
Αιτία του Α΄ Συριακού πολέμου3 (274-273/272 π.Χ.), γνωστός και ως Καρικός Πόλεμος, ήταν προφανώς οι βλέψεις που είχαν για την Αίγυπτο ο Σελευκίδης Αντίοχος Α΄ και ο βασιλιάς της Κυρήνης Μάγας. Οι επιχειρήσεις των συνασπισμένων εχθρών της Αιγύπτου απέτυχαν λόγω κακού συντονισμού και περισπασμού από προβλήματα στο εσωτερικό των βασιλείων τους. Ο Πτολεμαίος Β΄ όχι μόνο διατήρησε την Κοίλη Συρία, αλλά κατέκτησε και περιοχές της δυτικής και νότιας Μικράς Ασίας.4
3. Β΄ Συριακός πόλεμος
Ο Β΄ Συριακός πόλεμος5 (περίπου 259-253 π.Χ.) προκλήθηκε πιθανότατα από τη δράση του ομώνυμου γιου και συμβασιλέα του Πτολεμαίου Β΄ στη δυτική Μικρά Ασία, όπου φαίνεται ότι κατέλαβε τη Μίλητο και την Έφεσο. Η επίθεσή του προκάλεσε την κινητοποίηση του Σελευκίδη Αντιόχου Β΄, με τον οποίο συντάχθηκαν οι μέχρι πρότινος σύμμαχοι των Πτολεμαίων, οι Ρόδιοι, και ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αντίγονος Γονατάς. Έπειτα από δύο διαδοχικές ήττες σε ναυμαχίες η πτολεμαϊκή θαλασσοκρατία στο Αιγαίο κατέρρευσε τερματίζοντας το πτολεμαϊκό προτεκτοράτο στο . Παράλληλα, ο Αντίοχος Β΄ ανέκτησε όχι μόνο τη Μίλητο και την Έφεσο, αλλά και παλαιότερες σελευκιδικές κτήσεις στην Κιλικία και την Παμφυλία. Οι εξελίξεις στο μέτωπο της Κοίλης Συρίας δε μας είναι γνωστές. Η ειρήνη μεταξύ Σελευκιδών και Πτολεμαίων επισφραγίστηκε με το γάμο της κόρης του Πτολεμαίου Β΄ Βερενίκης με τον Αντίοχο Β΄, ο οποίος χώρισε γι' αυτό το λόγο την πρώτη του γυναίκα Λαοδίκη.6
4. Γ΄ Συριακός ή Λαοδίκειος πόλεμος
Η δυσαρέσκεια των Πτολεμαίων για τους όρους της συνθήκης, ίσως και η επιθυμία του Αντιόχου Β΄ να εκμεταλλευθεί το θάνατο του Πτολεμαίου Β΄ το 246 π.Χ., οδήγησε σε νέες πολεμικές προετοιμασίες, οι εχθροπραξίες όμως άρχισαν αμέσως μετά το θάνατο του Αντιόχου Β΄ το ίδιο έτος, με αφορμή τη διαδοχή στο σελευκιδικό θρόνο. Η πρώτη γυναίκα του Αντιόχου Λαοδίκη, από την οποία πήρε το όνομά του ο Γ΄ Συριακός ή Λαοδίκειος πόλεμος7 (246-242/241 π.Χ.), φρόντισε να ανακηρυχθεί βασιλιάς ο μεγαλύτερος γιος της Σέλευκος Β΄. Η Βερενίκη, για να υποστηρίξει τα δικαιώματα του δικού της γιου, κάλεσε σε βοήθεια τον αδελφό της και νέο μονάρχη της Αιγύπτου Πτολεμαίο Γ΄, δίνοντάς του το πρόσχημα να εισβάλει στο σελευκιδικό κράτος. Η ίδια και ο γιος της δολοφονήθηκαν με εντολή της Λαοδίκης, ο Πτολεμαίος όμως κατάφερε να προελάσει μέχρι την καρδιά του σελευκιδικού κράτους στη Μεσοποταμία, από όπου σύντομα αποχώρησε. Με το τέλος του Γ΄ Συριακού πολέμου είχε επανεδραιωθεί η πτολεμαϊκή επικυριαρχία στην ανατολική ακτή της Μεσογείου, με κέντρο βάρους ένα τμήμα της συροπαλαιστινιακής ακτής και εκτεταμένες περιοχές της νότιας και δυτικής Μικράς Ασίας.8
5. Δ΄ Συριακός πόλεμος
Αιτία του Δ΄ Συριακού πολέμου9 (221-217 π.Χ.) ήταν η βούληση του Σελευκίδη βασιλιά Αντιόχου Γ΄ να αποκαταστήσει το σελευκιδικό κράτος την έκταση που είχε την εποχή του ιδρυτή της σελευκιδικής δυναστείας Σελεύκου Α΄.10 Η πολεμική αντιπαράθεση εστιάστηκε στην περιοχή της Κοίλης Συρίας και κρίθηκε υπέρ του Πτολεμαίου Δ΄, ο οποίος διατήρησε τη διαφιλονικούμενη περιοχή με εξαίρεση πιθανόν την πόλη Σελεύκεια της Πιερίας.
6. Ε΄ Συριακός πόλεμος
Μετά το θάνατο του Πτολεμαίου Δ΄ το 204 π.Χ. το πτολεμαϊκό βασίλειο περιήλθε σε κατάσταση πολιτικής αδυναμίας, καθώς ο διάδοχος Πτολεμαίος Ε΄ ήταν ακόμη ανήλικος και οι πανίσχυροι αυλικοί του έριζαν για την ανάληψη της αντιβασιλείας. Εκμεταλλευόμενοι τις συνθήκες αυτές ο Σελευκίδης Αντίοχος Γ΄ και ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Ε΄ φαίνεται ότι ήρθαν σε μυστική συμφωνία για τη διανομή μεταξύ τους των πτολεμαϊκών κτήσεων. Έχοντας εξασφαλίσει την ουδετερότητα του Μακεδόνα βασιλιά ο Αντίοχος Γ΄ επιτέθηκε στην Κοίλη Συρία περίπου το 202 π.Χ. και ολοκλήρωσε την κατάληψή της το 198 π.Χ. Η περιοχή παρέμεινε σελευκιδική και μετά το γάμο της κόρης του Αντιόχου Γ΄ Κλεοπάτρας Α΄ με τον Πτολεμαίο Ε΄, που επισφράγισε την ειρήνη του 195/194 π.Χ.11
7. ΣΤ΄ Συριακός πόλεμος
Μετά το θάνατο του Πτολεμαίου Ε΄ (180 π.Χ.) οι επίτροποι του ανήλικου διαδόχου Πτολεμαίου ΣΤ΄ που ασκούσαν την εξουσία στην Αίγυπτο ως αντιβασιλείς αποφάσισαν την ανακατάληψη της Κοίλης Συρίας. Τα σχέδιά τους διέρρευσαν, προκαλώντας την αιφνιδιαστική επέμβαση του Σελευκίδη Αντιόχου Δ΄ στην Αίγυπτο και τον ΣΤ΄ Συριακό πόλεμο12 (170-168 π.Χ.). Εκτός από την προάσπιση της Κοίλης Συρίας στόχος του Αντιόχου ήταν πιθανότατα και η ανάληψη της αντιβασιλείας στην Αίγυπτο για λογαριασμό του ανιψιού του Πτολεμαίου ΣΤ΄. Η πλάστιγγα της πολεμικής αναμέτρησης έγερνε σαφώς προς το μέρος του Αντιόχου, ο οποίος κατέλαβε την Αίγυπτο με εξαίρεση την Αλεξάνδρεια, αλλά η επέμβαση της Ρώμης για την προάσπιση της ακεραιότητας του πτολεμαϊκού βασιλείου έκρινε αποφασιστικά την έκβαση του πολέμου. Η ταπεινωτική συμμόρφωση του Αντιόχου Δ΄ με την εντολή μιας ρωμαϊκής πρεσβείας να αποχωρήσει από την Αίγυπτο μαρτυρεί τη δύναμη και το ρυθμιστικό ρόλο της Ρώμης στις υποθέσεις των ελληνιστικών βασιλείων, που είχαν εισέλθει οριστικά και αμετάκλητα στη σφαίρα επιρροής της. |
1. Για τη σημασία της περιοχής αυτής βλ. Διόδ. Σ. 18.43· Αππ., Συρ. 52· Buraselis, K., Das Hellenistische Makedonien und die Ägäis: Forschungen zur Politik des Kassandros und der drei ersten Antigoniden (Antigonos Monophthalmos, Demetrios Poliorketes und Antigonos Gonatas) im Ägäischen Meer und in Westkleinasien (München 1982), σελ. 39 κ.ε., σημ. 5. 2. Για τη σχετική επιχειρηματολογία και την ερμηνεία της βλ. Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 386 κ.ε. και σημ. 6. 3. Πηγές και παλαιότερη βιβλιογραφία για τον Α΄ Συριακό πόλεμο έχουν συγκεντρωθεί από τον Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 265, σημ. 84. Για τα γεγονότα του πολέμου βλ. του ιδίου, σελ. 265 κ.ε., 287, 270, 293 κ.ε. Holbl, G., Geschichte des Ptolemäerreiches. Politik, Ideologie und religiose Kultur von Alexander dem Grossen bis zur römischen Eroberung (Darmstadt 1994), σελ. 35 κ.ε. 4. Πρόκειται για τμήματα της Κιλικίας, της Παμφυλίας και της Ιωνίας, ίσως δε και της Καρίας, βλ. Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 270. 5. Πηγές και παλαιότερη βιβλιογραφία για το Β΄ Συριακό πόλεμο βρίσκονται συγκεντρωμένες στο έργο του Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 281. Αναλυτικά για τον πόλεμο βλ. του ιδίου, σελ. 281 κ.ε., 301· Holbl, G., Geschichte des Ptolemäerreiches. Politik, Ideologie und religiöse Kultur von Alexander dem Grossen bis zur römischen Eroberung (Darmstadt 1994), σελ. 41 κ.ε., 46· Buraselis, K., Das Hellenistische Makedonien und die Ägäis: Forschungeσn zur Politik des Kassandros und der drei ersten Antigoniden (Antigonos Monophthalmos, Demetrios Poliorketes und Antigonos Gonatas) im Ägäischen Meer und in Westkleinasien (München 1982), σελ. 160 κ.ε. Gehrke, H.J., Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου, Χανιώτης, Α. (μτφρ.) (Αθήνα 2000), σελ. 153 κ.ε., 286. 6. Ο Πτολεμαίος υποχρεώθηκε να καταβάλει στον Αντίοχο μεγάλα χρηματικά ποσά, τα οποία δεν παρουσιάστηκαν ως πολεμική αποζημίωση αλλά ως προίκα της Βερενίκης, βλ. Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 287. 7. Πηγές και παλαιότερη βιβλιογραφία για τον Γ΄ Συριακό πόλεμο έχουν συγκεντρωθεί στο Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 338 κ.ε, σημ. 1. Αναλυτική παρουσίαση των εξελίξεων: του ιδίου, σελ. 338 κ.ε., 427 κ.ε., 431 κ.ε. Βλ. Επίσης Holbl, G., Geschichte des Ptolemäerreiches. Politik, Ideologie und religiose Kultur von Alexander dem Grossen bis zur römischen Eroberung (Darmstadt 1994), σελ. 46 κ.ε., 272· Buraselis, K., Das Hellenistische Makedonien und die Ägäis: Forschungeσn zur Politik des Kassandros und der drei ersten Antigoniden (Antigonos Monophthalmos, Demetrios Poliorketes und Antigonos Gonatas) im Ägäischen Meer und in Westkleinasien (München 1982), σελ. 170 κ.ε., ιδ. σελ. 172 κ.ε. 8. Στην πτολεμαϊκή εξουσία περιήλθαν τμήμα της Κιλικίας, η Παμφυλία, διάφορες πόλεις της Καρίας, η Ιωνία και –πιθανότατα– ορισμένες πόλεις της Τρωάδας και της ανατολικής ακτής του Ελλησπόντου, βλ. Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 427 κ.ε., 431 κ.ε. 9. Πηγές και παλαιότερη βιβλιογραφία για τον Δ' Συριακό πόλεμο έχουν συγκεντρωθεί στο Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 386, σημ. 1. Αναλυτική παρουσίαση των εξελίξεων: του ιδίου, σελ. 386 κ.ε., 409, 415, 444· Holbl, G., Geschichte des Ptolemäerreiches. Politik, Ideologie und religiöse Kultur von Alexander dem Grossen bis zur römischen Eroberung (Darmstadt 1994), σελ. 113 κ.ε. 10. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές η επίθεση του Αντιόχου προκλήθηκε και από την πολιτική των Πτολεμαίων οι οποίοι υποστήριζαν το σφετεριστή της σελευκιδικής εξουσίας στη Μικρά Ασία Αχαιό. Η συνεργασία Πτολεμαίων και Αχαιού τεκμηριώνεται μόνο κατά τη διάρκεια του Δ΄ Συριακού πολέμου, είναι όμως πιθανό η προσέγγισή τους να χρονολογείται σε πρωιμότερη εποχή. Τη σχετική βιβλιογραφία συγκεντρώνει ο Gehrke, H.J., Ιστορία του Ελλινιστικού κόσμου, Χανιώτης, Α. (μτφρ.) (Αθήνα 2000), σελ. 166, 295· Holbl, G., Geschichte des Ptolemäerreiches. Politik, Ideologie und religiöse Kultur von Alexander dem Grossen bis zur römischen Eroberung (Darmstadt 1994), σελ. 112 κ.ε. 11. Πηγές και παλαιότερη βιβλιογραφία για τον E΄ Συριακό πόλεμο έχουν συγκεντρωθεί στο Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 489, σημ. 1. Αναλυτικότερα για τις εξελίξεις, βλ. του ιδίου, σελ 489 κ.ε. Holbl, G., Geschichte des Ptolemäerreiches. Politik, Ideologie und religiöse Kultur von Alexander dem Grossen bis zur römischen Eroberung (Darmstadt 1994), σελ. 121 κ.ε. Την εποχή του ΣΤ΄ Συριακού πολέμου οι πτολεμαϊκοί διπλωματικοί κύκλοι διατείνονταν ότι η Κοίλη Συρία είχε εκχωρηθεί στο πτολεμαϊκό βασίλειο ως προίκα της Κλεοπάτρας Α΄ κατά την επιγαμία των δύο βασιλικών οίκων, βλ. Holbl, G., ό.π., σελ. 131. 12. Πηγές και παλαιότερη βιβλιογραφία για τον ΣΤ΄ Συριακό πόλεμο έχουν συγκεντρωθεί στο Huss, W., Ägypten in hellenistischer Zeit (332-30 v. Chr.) (München 2001), σελ. 544, σημ. 49. Αναλυτικότερα για τις εξελίξεις, βλ. Huss, W., ό.π., σελ. 544 κ.ε. Holbl, G., Geschichte des Ptolemäerreiches. Politik, Ideologie und religiöse Kultur von Alexander dem Grossen bis zur römischen Eroberung (Darmstadt 1994), σελ. 130 κ.ε., 273. |