1. Γενικά

Ο Κουκλουτζάς (ή Κορυφάσιο, που είναι η άλλη ελληνική ονομασία του) βρίσκεται ανατολικά της Σμύρνης σε απόσταση 6 χλμ. και είναι χτισμένος σε ύψος 131 μ. πάνω στις τελευταίες δυτικές προεκτάσεις της οροσειράς του Τμώλου.

Σχετικά με την προέλευση του ονόματος του χωριού έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, όπως το ότι προέρχεται από παραφθορά του βυζαντινού «Κούκουλος» ή «χωρίου της Κουκούλης», που αναφέρεται στην περιγραφή των συνόρων της Μονής Λέμβου. Το 1850 ο Ικέσιος Λάτρης έδωσε στον οικισμό το αρχαιοπρεπές όνομα «Κορυφάσιο», στο πλαίσιο του εξελληνισμού των τοπωνυμίων από τους λογίους της εποχής. Ο ίδιος μάλιστα το 1862 στην εφημερίδα Αμάλθεια αναφέρει ότι ο Κουκλουτζάς βρίσκεται στη θέση του αρχαίου Οπαίου.¹

Τα στοιχεία που διαθέτουμε για τον οικισμό και τον πληθυσμό του Κουκλουτζά ανάγονται στις αρχές του 18ου αιώνα, όταν το χωριό αυτό κατοικούνταν από λίγες οικογένειες μουσουλμάνων. Μετά τα Oρλωφικά εγκαταστάθηκαν εκεί πρόσφυγες από την Πελοπόννησο και τα Κύθηρα.² Ο πληθυσμός του Κουκλουτζά αυξήθηκε και η φυσιογνωμία του άλλαξε: η πλειονότητα των κατοίκων ήταν έκτοτε ελληνορθόδοξοι. Αυξήθηκε πάλι μετά το 1845, όταν χτίστηκε ο δεύτερος αμαξιτός δρόμος που επέτρεπε τη συγκοινωνία με τη Σμύρνη. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες εκτιμήσεις, το 1868 ο πληθυσμός του Κουκλουτζά έφτασε περίπου τους 500 κατοίκους (100 οικογένειες).³ Η αύξηση συνεχίστηκε ως το 1922, οπότε ο αριθμός των κατοίκων ανήλθε στους 5.000.⁴ Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτει η Σία Αναγνωστοπούλου, ο Κουκλουτζάς είχε 4.000 ελληνορθόδοξους κατοίκους, εκ των οποίων πολλοί ήταν Έλληνες υπήκοοι.⁵ Σε όλον το 19ο αιώνα, οι κάτοικοι του Κουκλουτζά ήταν κυρίως ελληνορθόδοξοι. Ελάχιστοι κάτοικοι ήταν μουσουλμάνοι, Αρμένιοι και Ευρωπαίοι (κυρίως εύποροι που είχαν αγοράσει εξοχικά σπίτια στο χωριό).⁶ Οι διαθέσιμες πηγές για τον Κουκλουτζά αναφέρονται μόνο στον ελληνορθόδοξο πληθυσμό, στην ύπαρξη των ελληνικών σχολείων και των ορθόδοξων χώρων λατρείας. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπήρχαν σχολεία ή χώροι λατρείας άλλων εθνικοτήτων (πράγμα που δεν μπορούμε το να βεβαιώσουμε προς το παρόν), αλλά ότι οι πηγές αυτές υπερτονίζουν την αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων. Σχετικά με το 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού, ξέρουμε ότι οι κάτοικοι του Κουκλουτζά ήταν κυρίως γεωργοί: είχαν καλλιεργήσει όλους τους γύρω λόφους και τους είχαν μεταβάλει σε αμπέλια, σε ελαιώνες και σε αποδοτικά χωράφια. Ένας μέρος των κατοίκων ασχολούνταν επίσης με την κτηνοτροφία.

Διοικητικά ο Κουκλουτζάς ανήκε στο βιλαέτι Αϊδινίου (Σμύρνης), στο μουτεσαριφλίκι Σμύρνης και στο καϊμακαμλίκι Σμύρνης. Η κρατική εξουσία εκπροσωπούνταν επί τόπου από λίγους χωροφύλακες.

2. Ελληνική παρουσία

Τα περισσότερα στοιχεία που διαθέτουμε για την ύπαρξη ελληνικής κοινότητας στον Κουκλουτζά προέρχονται από τις προφορικές μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων.⁷ Σύμφωνα με τις μαρτυρίες αυτές, ο Κουκλουτζάς διέθετε ελληνική κοινότητα με κοινοτικούς άρχοντες που διορίζονταν κάθε τέσσερα χρόνια. Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού διέθετε τρία κοινοτικά σχολεία (ένα αρρεναγωγείο, ένα παρθεναγωγείο και ένα νηπιαγωγείο) και κάποια ιδιωτικά ελληνικά σχολεία, τρεις εκκλησίες (η πιο σημαντική ήταν η εκκλησία των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου με το ωραίο της καμπαναριό) και από το 1907 μια φιλεκπαιδευτική αδελφότητα: τη «Φιλομουσία».⁸ Λίγα χρόνια πριν από την καταστροφή, ιδρύθηκε με δαπάνη της κοινότητας και της Φιλομουσίας στο Σεκί, στη μεγάλη πλατεία του Κουκλουτζά, καινούριο σχολείο, το οποίο όμως λειτούργησε για μικρό χρονικό διάστημα. Ενδεικτική της έντονης πνευματικής κίνησης των ελληνορθοδόξων του Κουκλουτζά είναι η μαρτυρία για το τυπογραφείο του οικισμού, το πρώτο τυπογραφείο που λειτούργησε στην περιοχή της Ιωνίας το 1813.⁹