1. Περιγραφές – χρονολόγηση

1.1. Συγκρότημα Βορείως του Ναού της Αφροδίτης

Τα ψηφιδωτά του «Συγκροτήματος Βορείως του Ναού της Αφροδίτης» περιλαμβάνουν το μαρμαροθέτημα (opus sectile) του διαδρόμου και τα ψηφιδωτά με γεωμετρικό σχέδιο του βόρειου και νότιου δωματίου. Διακρίνονται επίσης: μία παράσταση κυνηγιού στο νότιο δωμάτιο και μία μορφή, που θεωρείται προσωποποίηση εποχής του χρόνου, στο βόρειο δωμάτιο. Ένα νόμισμα του 375-392, που ανακαλύφθηκε στο νότιο δωμάτιο, αποτελεί το terminus ante quem και για τα τρία δάπεδα. Συγκρίνοντάς τα με άλλα ψηφιδωτά στην Αντιόχεια και στις Σάρδεις, η κύρια μελετήτρια Sheila Campbell προσδιόρισε τη χρονολόγησή τους περίπου στο διάστημα 350-375.¹

1.2. Επισκοπικό Μέγαρο

Τα ψηφιδωτά του λεγόμενου «Επισκοπικού Μεγάρου» εντοπίζονται στο βόρειο αψιδωτό δωμάτιο και στα δύο δωμάτια της δυτικής πλευράς του μεγάρου. Στο πρώτο η διακόσμηση έχει γίνει με την τεχνική του opus sectile, ενώ τα άλλα δωμάτια κοσμούνται με γεωμετρικά σχέδια. Τα ψηφιδωτά αυτά, λόγω της τεχνοτροπικής ομοιότητάς τους με εκείνα της προηγούμενης ομάδας, χρονολογούνται στα έτη 350-375. Βρέθηκαν επίσης δύο κομμάτια τοιχογραφίας με αναπαράσταση των Τριών Χαρίτων και μιας Νίκης.²

1.3. Τετράπυλη Οικία

Στο βόρειο δωμάτιο της «Tετράπυλης Οικίας» της Αφροδισιάδος ανακαλύφθηκαν ψηφιδωτά με γεωμετρικό σχέδιο, ενώ στο νότιο δωμάτιο ζωομορφικές παραστάσεις: λιοντάρι με ταύρο, τίγρη με φίδι, σκύλος με λαγό και πουλί, λεοπάρδαλη με ελάφι. Η θεματική τους ομοιότητα με ψηφιδωτά των Σάρδεων του πρώιμου 5ου αι. οδηγεί στη χρονολόγησή τους στη συγκεκριμένη περίοδο.

1.4. Ρωμαϊκή Βασιλική

Η «Ρωμαϊκή Βασιλική» είναι διακοσμημένη με γεωμετρικά ψηφιδωτά, τα οποία χρονολογούνται, χάρη στην ανακάλυψη μιας επιγραφής, στο διάστημα της ηγεμονίας του Φλάβιου Κωνσταντίνου, μεταξύ των ετών 365 και 380.

1.5. Οικία του Ιερέως
Τα ψηφιδωτά της «Οικίας του Ιερέως» βρέθηκαν σε επτά διαφορετικούς χώρους και εικονίζουν όλα γεωμετρικά σχήματα. Τα θέματα και η τεχνοτροπία τους οδηγούν σε χρονολόγηση στα μέσα ή στον ύστερο 5ο αι.

2. Εικονογραφικές και εικονολογικές παρατηρήσεις

Σύμφωνα με την ανάλυση του Ernst Kitzinger σχετικά με το θεματολόγιο της διακόσμησης των ψηφιδωτών της ύστερης αρχαιότητας,³ τα πρώτα παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά, που χρονολογούνται από το 300, καλύπτουν μικρούς χώρους και περιλαμβάνουν καθαρά γεωμετρικά σχέδια διατεταγμένα σε πίνακες. Στον ύστερο 4ο αι. εμφανίζονται τα πρώτα γεωμετρικά «χαλιά», όπου τα γεωμετρικά σχήματα καλύπτουν όλη την έκταση του δαπέδου. Στον 5ο-6ο αι. χρονολογείται η προτίμηση για ζωόμορφες παραστάσεις, όπου οι καλλιτέχνες αντιγράφουν μοτίβα από το φυσικό κόσμο. Τα ψηφιδωτά «χαλιά» της Αφροδισιάδος θα μπορούσαν να τοποθετηθούν, με κριτήριο την εικονογραφία τους, στη μεταβατική φάση από τα γεωμετρικά στα ζωομορφικά θέματα. Στα γεωμετρικά σχήματα των ψηφιδωτών της Αφροδισιάδος διακρίνονται κάποια μοτίβα, όπως η σβάστικα και το άμμα του Σολομώντος, που πιθανότατα λειτουργούσαν ως αποτροπαϊκά σύμβολα.⁴ Η επαναλαμβανόμενη παρουσία των ίδιων μοτίβων στο δάπεδο είχε σκοπό να πολλαπλασιάσει την ισχύ των μαγικών αυτών συμβόλων, ώστε να είναι πιο αποτελεσματική η προστασία των πιστών. Τα ζωομορφικά θέματα των ψηφιδωτών της Αφροδισιάδος εντάσσονται στο ίδιο πνευματικό και καλλιτεχνικό κλίμα με τα λογοτεχνικά έργα της Πρωτοβυζαντινής περιόδου, στα οποία δεσπόζουν οι περιγραφές της Δημιουργίας και αποδίδονται αλληγορικές ιδιότητες στα ζώα. Οι συμβολικός και αλληγορικός χαρακτήρας των ζώων είναι παρών και στις παραστάσεις των ψηφιδωτών.⁵