1. Τοποθεσία

Ο παραλιακός οικισμός Ζονγκουλντάκ (τουρκ. Zonguldak) βρίσκεται στα μικρασιατικά παράλια του Ευξείνου Πόντου. Τον οικισμό διασχίζει ο ποταμός Üzülmez dere. Βρίσκεται στα Δ της Κασταμονής σε απόσταση 165 χλμ., στα ΒΔ της Σαφράμπολης σε απόσταση 77 χλμ. και στα Β-ΒΑ της Μπόλου σε απόσταση 82 χλμ.

2. Διοικητική υπαγωγή

Στα 1867 το Ζονγκουλντάκ υπαγόταν στον καϊμακαμλίκι της Σαφράμπολης και κατά σειρά στο μουτεσαριφλίκι και βιλαέτι της Κασταμονής. Αργότερα εντάχτηκε στο σαντζάκι της Μπόλου ως έδρα ναχιγιέ του καζά Ερεγλί. Στα 1899 έγινε έδρα του ομώνυμου καϊμακαμλικιού που ανήκε στο μουτεσαριφλίκι της Μπόλου του βιλαετιού Κασταμονής. Το καϊμακαμλίκι αυτό περιλάμβανε 70 χωριά.¹

3. Ιστορία

Το 1460 η περιοχή του Ζονγκουλντάκ καταλήφθηκε από το Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή. Από το 15ο έως το 19ο αιώνα υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες σχετικά με την ιστορία του Ζονγκουλντάκ. Γνωρίζουμε μόνο ότι στο 19ο αιώνα ήταν ακόμα ένα μικρό χωριό.

Στη διάρκεια του αιώνα, και κυρίως προς τα τέλη του, η οικονομία του Ζονγκουλντάκ άλλαξε ριζικά λόγω της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων άνθρακα που αφθονούν στην περιοχή. Η ανάπτυξη του οικισμού προκάλεσε ισχυρό μεταναστευτικό ρεύμα από τη Μικρά Ασία αλλά και από άλλες περιοχές λόγω της ζήτησης εργασίας. Η αύξηση του πληθυσμού προκάλεσε την εξέλιξη του παλαιού χωριού σε κωμόπολη. Με αυτά τα δεδομένα το 1899 η διοικητική θέση του Ζονγκουλντάκ αναβαθμίστηκε και η κωμόπολη μετατράπηκε σε έδρα καϊμακαμλικιού.

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η πόλη βομβαρδίστηκε από τις ρωσικές δυνάμεις. Η απόβαση των Ελλήνων στη Σμύρνη προκάλεσε ταραχές στον οικισμό που στρέφονταν κατά των ελληνορθοδόξων κατοίκων, με αποτέλεσμα να υπάρξουν θύματα ανάμεσά τους ελληνορθόδοξους.

Γαλλικές δυνάμεις κατέλαβαν το Ζονγκουλντάκ το 1919 σε μια προσπάθεια να ελέγξουν τις στρατηγικά σημαντικές θέσεις παραγωγής κάρβουνου της Μικράς Ασίας, όπου άλλωστε τα γαλλικά κεφάλαια είχαν σημαντικά συμφέροντα. Το 1920 το Ζονγκουλντάκ εγκαταλείφθηκε από τους Γάλλους και τον Ιούνιο του 1920 καταλήφθηκε από τις τουρκικές δυνάμεις.² Την άνοιξη του 1921 ξεκίνησε η εξορία των στρατεύσιμων ελληνορθόδοξων ανδρών από 16 ως 50 χρόνων, που αναγκάστηκαν να μετακινηθούν σε άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας σε πολύ δυσμενείς συνθήκες. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών οι ελληνορθόδοξοι εγκατέλειψαν τον οικισμό και μέσω Κωνσταντινούπολης κατέφθασαν στην Ελλάδα.

4. Δημογραφία

Το 19ο αιώνα, μετά την έναρξη των εργασιών στα ανθρακωρυχεία στο Ζονγκουλντάκ κατέφθασαν εργάτες από άλλες περιοχές για να εργαστούν σε αυτά. Ήδη από το 1880 υπήρχαν ανθρακωρύχοι από το Μαυροβούνιο, οι οποίοι κατοικούσαν σε 15 σπίτια. Αργότερα κατέφθασαν και εγκαταστάθηκαν περίπου 4-5 οικογένειες από την Ποντοηράκλεια. Σύμφωνα με την οθωμανική καταγραφή του 1905 στο Ζονγκουλντάκ υπήρχαν 250 σπίτια.³

Η πλειονότητα των κατοίκων ήταν μουσουλμάνοι και η μικρότερη πληθυσμιακή ομάδα ήταν οι εβραίοι με μία ή δύο οικογένειες. Σύμφωνα με το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, ο αριθμός των ορθόδοξων κατοίκων ανερχόταν περίπου σε 200- 300 οικογένειες. Οι ορθόδοξοι κατοικούσαν σε μια μεικτή συνοικία που ονομαζόταν Soğuk Su (Κρυονέρι). Οι Αρμένιοι κάτοικοι ήταν περίπου 300 οικογένειες. Οι περίπου 50-100 οικογένειες Γάλλων κατοικούσαν κοντά στο λιμάνι.⁴ Ο Κοντογιάννης τέλος αναφέρει ότι ο αριθμός των Ελλήνων κατοίκων του Ζονγκουλντάκ ανερχόταν σε 2.000.⁵

Οι ορθόδοξοι του Ζονγκουλντάκ κατάγονταν από διάφορες περιοχές: από την Ποντοηράκλεια, την Κοζλού, την Χηλή, την Κερασούντα, την Οινόη, το Παρθένι (Παρτίν), τη Σαφράμπολη, τη Τσαϊ-τζουμά, τη Σαμψούντα, τη Σινώπη, αλλά και από τη Μυτιλήνη, τα Δωδεκάνησα και τη Θράκη. Επίσης υπήρχαν αρκετοί Καραμανλήδες από την Καισάρεια. Οι ορθόδοξοι Μαυροβουνίτες λίγο-πολύ αφομοιώθηκαν με τους άλλους ελληνορθόδοξους του οικισμού.

Η γλώσσα των ορθόδοξων κατοίκων της πόλης ήταν κυρίως η τουρκική. Ήταν λίγοι αυτοί που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, κυρίως όσοι είχαν έρθει από τον ελλαδικό χώρο ή από τα νησιά. Μετά την τούρκικη, η γαλλική γλώσσα ήταν η πλέον ομιλούμενη στην πόλη. Η ελληνική γλώσσα άρχισε να διαδίδεται κυρίως μετά την ίδρυση της ελληνικής σχολής.

5. Δομή της πόλης

Σύμφωνα με την οθωμανική καταγραφή του 1905, στο Ζονγκουλντάκ υπήρχαν ένα τζαμί, δύο εκκλησίες, ένα νοσοκομείο, ένα ταχυδρομείο, τρία χάνια, 120 καταστήματα, πέντε ξενοδοχεία, τέσσερις βιοτεχνίες και 250 σπίτια.⁶ Οι μουσουλμάνοι και οι χριστιανοί κάτοικοι ζούσαν σε μεικτές συνοικίες. Μόνο οι Γάλλοι παρέμειναν σε χωριστή συνοικία. Η συνοικία των Γάλλων βρισκόταν κοντά στο λιμάνι. Η καθολική εκκλησία τους βρισκόταν στο κέντρο του οικισμού και το σχολείο τους μέσα στη συνοικία τους.

Ένας δρόμος χώριζε τον οικισμό από την παραλία. Αυτός ο δρόμος ήταν ο κεντρικός δρόμος του Ζονγκουλντάκ. Το δυτικό τμήμα του Ζονγκουλντάκ ήταν το πιο πυκνοκατοικημένο. Τα περισσότερα σπίτια της πόλης ήταν διώροφα με βασικό υλικό οικοδόμησης την πέτρα. Τα σπίτια που ανήκαν στους Γάλλους ήταν μονώροφα με κήπους.

6. Οικονομία

Η οικονομική άνθηση του μικρού χωριού Ζονγκουλντάκ ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του 1840 μετά την έκδοση άδειας λειτουργίας των ανθρακωρυχείων από τον οθωμανό σουλτάνο Αμπντούλ Μετζίτ.⁷ Τοι μεταναστευτικό ρεύμα που ακολούθησε οδήγησε σε αύξηση του πληθυσμού, με συνέπεια να ανοίξουν εμπορικά και άλλα καταστήματα για την εξυπηρέτηση των κατοίκων του.

Το 1882 μεταβιβάστηκε το δικαίωμα εκμετάλλευσης των ορυχείων και το 1890 εγκαταστάθηκε η γαλλική εταιρία που ανέλαβε την εκμετάλλευσή τους ως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν το οθωμανικό κράτος παραχώρησε στους Γερμανούς συμμάχους του την εκμετάλλευση των ορυχείων.

Το σημαντικότερο εξαγώγιμο προϊόν κατά το 19ο και 20ό αιώνα στο Ζονγκουλντάκ ήταν τα κάρβουνα, όπου οι ανθρακωρύχοι εργάζονταν σε άθλιες συνθήκες όσο αυξανόταν η ζήτηση προς τις αρχές του 20ου αιώνα. Πολλοί προέρχονταν από τα γύρω χωριά, όπου από το 1867 είχε επιβληθεί ένα καθεστώς αναγκαστικής εργασίας, ενώ το παράλληλο καθεστώς της ελεύθερης προσφοράς εργασίας αφορούσε κυρίως μη υπόγειες εργασίες.⁸

Από όλα τα ορυχεία της περιοχής μετέφεραν ποσότητα κάρβουνων και από το λιμάνι της πόλης την εξήγαν σε άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή στην Ευρώπη. Η μεταφορά των κάρβουνων στην πόλη γινόταν με τρένο και από εκεί μεταφέρονταν στο λιμάνι όπου φορτώνονταν στα πλοία. Στα εργοστάσια που βρίσκονταν στην πόλη τα κάρβουνα χωρίζονταν σε τέσσερις κατηγορίες ανάλογα με την ποιότητά τους και φορτώνονταν κατά κατηγορίες.

Εκτός από τα κάρβουνα από την περιοχή του Ζονγκουλντάκ εξάγονταν και αγροτικά προϊόντα (σιτάρι, καλαμπόκι, σικάλη, κριθάρι, λαθούρι, φακές, φασόλια, κουκιά, πατάτες, ρεβίθια, καπνά, κάνναβη και ινδική κάνναβη) που προέρχονταν από τη γύρω περιοχή.⁹

Στον οικισμό δεν υπήρχε τακτική αγορά και τα προϊόντα που έρχονταν από τα γύρω χωριά ήταν κατά παραγγελία. Τα σημαντικότερα προϊόντα που έφταναν στο Ζονγκουλντάκ προέρχονταν από την Κωνσταντινούπολη. Το εμπόριο φαίνεται πως ήταν στα χέρια των ορθόδοξων ελληνοφώνων και των Αρμενίων. Αρκετοί ελληνόφωνοι ορθόδοξοι διατηρούσαν εμπορικά καταστήματα. Σχεδόν όλοι οι μουσουλμάνοι κάτοικοι εργάζονταν στα ανθρακωρυχεία και λίγοι από αυτούς είχαν καταστήματα.

7. Διοίκηση

Από το 1899, ύστερα από διοικητική αναβάθμιση, το Ζονγκουλντάκ διοικούνταν από καϊμακάμη. Στο 1918 ο καϊμακάμης του Ζονγκουλντάκ ήταν ορθόδοξος χριστιανός, πληροφορία ιδιαίτερα σημαντική, αν λάβουμε υπόψη μας πως από την έκρηξη του πολέμου η Ελλάδα και η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχαν βρεθεί σε αντίπαλα στρατόπεδα.¹⁰ Για τη δράση της κοινότητας των ορθοδόξων δεν έχουμε πληροφορίες, όμως η δομή της διοίκησης της κοινότητάς τους δεν φαίνεται να διέφερε από την αντίστοιχη άλλων πόλεων όπου υπήρχε ορθόδοξη κοινότητα. Ο αντιπρόσωπος της ορθόδοξης κοινότητας ονομαζόταν μουχτάρης και ήταν υπεύθυνος για την κοινότητα απέναντι στις αρχές. Οι δημογέροντες του οικισμού εκλέγονταν με ψηφοφορία. Στον οικισμό λειτουργούσαν εκκλησιαστική και σχολική επιτροπή.

Στον 20ό αιώνα υπήρχε δημαρχείο και ο δήμαρχος της πόλης ήταν μουσουλμάνος. Οι σύμβουλοι του δημάρχου ήταν ένα άτομο από κάθε κοινότητα, δηλαδή ένας ελληνορθόδοξος, ένας Αρμένιος και ένας μουσουλμάνος.

8. Εκκλησία

Ο ναός των ορθοδόξων ήταν αφιερωμἐνος στον Άγιο Νικόλαο και βρισκόταν στην παραλία. Είναι άγνωστο πότε ιδρύθηκε. Η εκκλησία ήταν χτισμένη από πέτρα και διέθετε καμπαναριό. Το πάτωμά της ήταν στρωμένο από μάρμαρα. Ο Άγιος Νικόλαος καταστράφηκε στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο από τους βομβαρδισμούς των Ρώσων. Αργότερα χτίστηκε ξανά πρόχειρα από τα ίδια τα υλικά του κατεστραμμένου κτηρίου. Στην εκκλησία λειτουργούσε ένας ιερέας.

Εκκλησιαστικά το Ζονγκουλντάκ υπαγόταν στη μητρόπολη Χαλκηδόνος. Ο τίτλος του μητροπολίτη ήταν «Υπέρτιμος και έξαρχος πάσης Βιθυνίας». Η έδρα της μητρόπολης βρισκόταν στη Χαλκηδόνα. Μια φορά το χρόνο ο δεσπότης επισκεπτόταν την πόλη και το υπόλοιπο διάστημα εκπροσωπούνταν από την εκκλησιαστική επιτροπή.

Εκτός από την εκκλησία των ορθοδόξων υπήρχαν άλλες δύο που ανήκαν στους Αρμένιους και τους καθολικούς Γάλλους κατοίκους του Ζονγκουλντάκ. Οι άλλοι ναοί σε σχέση με αυτόν των ορθοδόξων ήταν μικρότεροι. Η εκκλησία των καθολικών χτίστηκε προφανώς μετά το 1905 διότι δεν καταγράφεται στην κρατική απογραφή του μουτεσαριφλικιού στην ίδια χρονιά.

9. Σχολείο

Στον 20ό αιώνα λειτουργούσε ένα μεικτό δημοτικό σχολείο για τους ορθόδοξους κατοίκους του Ζονγκουλντάκ. Για τη χρονολογία της ίδρυσης του σχολείου δε διαθέτουμε πληροφορίες, αλλά πρέπει να ιδρύθηκε κατά τα τέλη του αιώνα. Το σχολείο ήταν εξατάξιο. Δίδασκαν τρεις δάσκαλοι και μία δασκάλα. Οι δάσκαλοι του σχολείου έρχονταν από την Ελλάδα. Το κτήριο του δημοτικού ήταν διώροφο και βρισκόταν κοντά στην εκκλησία, περίπου σε απόσταση 500 μ. Η σχολική επιτροπή ήταν υπεύθυνη για την πληρωμή των δασκάλων και τη συντήρηση του σχολείου.

Από τα 1903 οι Γάλλοι κάτοικοι του οικισμού διατηρούσαν σχολείο στο οποίο δίδασκαν Γάλλοι ιεραπόστολοι.¹¹ Αρκετοί ορθόδοξοι έστελναν τα παιδιά τους σε αυτό το σχολείο.