1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Γεώργιος Παχυμέρης γεννήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας το 1242. Η οικογένειά του, κωνσταντινουπολίτικης καταγωγής, είχε εγκατασταθεί στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204. Έλαβε τη στοιχειώδη εκπαίδευση, ιερά γράμματα και την εγκύκλιο παιδεία, στη Νίκαια. Από τους πρώτους που εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη μετά την ανακατάληψή της από τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο το 1261, συνέχισε τις ανώτερες σπουδές του στη σχολή του Γεωργίου Ακροπολίτη, που λειτουργούσε υπό την εποπτεία του αυτοκράτορα, όπου υπήρξε συμμαθητής του Γεωργίου Κύπριου. Από τον Ακροπολίτη διδάχθηκε φιλοσοφία, ρητορική και τις επιστήμες του Quadrivium (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία). Οι σπουδές του στη σχολή περατώθηκαν γύρω στο 1267.

Νωρίτερα, το 1265 περίπου, είχε ενταχθεί στον πατριαρχικό κλήρο με το αξίωμα του διακόνου. Η εξέλιξή του στην ιεραρχία, εκκλησιαστική και κοσμική, ήταν σχετικά γρήγορη: το 1277 κατείχε το αξίωμα του διδασκάλου του αποστόλου,¹ το 1285 έγινε ιερομνήμων και αργότερα κατέλαβε το υψηλό αξίωμα του πρωτεκδίκου. Πέρα από τα εκκλησιαστικά αξιώματα, ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος τού απένειμε τον τίτλο του αυτοκρατορικού δικαιοφύλακος, πιθανόν γύρω στο 1277.²

Ως πατριαρχικός αξιωματούχος παρακολούθησε από κοντά τις διαδικασίες καθαίρεσης και αφορισμού του πατριάρχη Αρσενίου Αυτωρειανού (1254-1259 και 1261-1265) το 1265. Επίσης έλαβε μέρος στη συζήτηση για την ένωση των Εκκλησιών, συμμετέχοντας στη σύνθεση του σχετικού τόμου με εντολή του πατριάρχη Ιωσήφ Α' Γαλησιώτη (1266-1275 και 1282-1283) το 1273, ενώ το 1277 υπέγραψε μια έκθεση (ασφάλεια) κληρικών αποδεχόμενος τις αποφάσεις της Β' συνόδου της Λυών. Στη διαμάχη σχετικά με το σχέδιο της ένωσης η στάση του ήταν συμβιβαστική: αν και θεωρούσε δογματικά εσφαλμένο το Filioque, ωστόσο αποδεχόταν ότι και ο Υιός δεν ήταν αμέτοχος στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος.

Ταυτόχρονα, ο Παχυμέρης ακολούθησε και διδακτική σταδιοδρομία. Ήδη πριν από το 1275-1276 κατείχε διδασκαλική έδρα (ήταν οικουμενικός διδάσκαλος) στην Πατριαρχική Σχολή, όπου δίδασκε φιλοσοφία, ρητορική και τις επιστήμες του Quadrivium. Απέκτησε μεγάλη φήμη ως διδάσκαλος, όπως συνάγεται και από τον επιτάφιο που του αφιέρωσε ένας από τους μαθητές του, ο ποιητής Μανουήλ Φιλής.³

Ο Παχυμέρης πέθανε στην Κωνσταντινούπολη μετά το 1308, γύρω στο 1310, αφήνοντας ευρύτατη πνευματική παραγωγή. Με τη μακρόχρονη διδακτική του δραστηριότητα και το γραπτό έργο του θεωρείται ένας από τους βασικούς συντελεστές της Παλαιολόγειας Αναγέννησης στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η επιρροή που άσκησε στους μεταγενέστερους ήταν μεγάλη, ενώ τα διδακτικά εγχειρίδιά του χρησιμοποιούνταν πολύ αργότερα ακόμα και από τους Ιταλούς ουμανιστές. Από την όλη παρουσία του στα γράμματα η εικόνα που σχηματίζεται για τον Παχυμέρη δεν είναι αυτή ενός μοναχού αποτραβηγμένου από τα εγκόσμια, αλλά ενός ανθρώπου που ενδιαφέρεται ενεργά για τη ζωή και τα προβλήματά της και καταβάλλει προσπάθεια να βρει τα ανθρώπινα όρια όσον αφορά τις γενικότερες εξελίξεις.

2. Έργο

Ο Γεώργιος Παχυμέρης υπήρξε μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του χώρου των γραμμάτων στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Πολυμαθής και με ευρέα ενδιαφέροντα, ασχολήθηκε με τους περισσότερους τομείς του επιστητού. Το έργο του, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου διασώθηκε ως τις μέρες μας, είναι ιδιαίτερα εκτεταμένο, ειδικά στο χώρο της θύραθεν παιδείας, και χαρακτηρίζεται σημαντικότατο για την εποχή του. Γι’ αυτό και άσκησε ευρύτατη επιρροή στους μεταγενέστερους, τόσο στο Βυζάντιο όσο και στη λατινική Δύση, όπου μεταφράστηκε. Από τα σημαντικότερα έργα του που έχουν φτάσει ως τις μέρες μας είναι το χρονικό που αφορά την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων, τη βασιλεία δηλαδή του Μιχαήλ Η' και του Ανδρόνικου Β'. Επίσης το Σύνταγμα, μια πραγματεία για τις τέσσερις επιστήμες του Quadrivium, και μια επιτομή της Λογικής του Αριστοτέλη. Το υπόλοιπο έργο του αποτελείται από πραγματείες ρητορικής, σχόλια στους κλασικούς συγγραφείς (ιδιαίτερα στον Όμηρο), ποιήματα και σχόλια σε εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Ο μαθητής του Μανουήλ Φιλής αναφέρει ότι ασχολήθηκε και με το δίκαιο, ωστόσο δεν έχει διασωθεί κάποια γραπτή απόδειξη αυτού του ισχυρισμού.⁴ Από τα έργα του Παχυμέρη δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός «πρώιμος ουμανιστής» που του έχει αποδοθεί.⁵ Μέσα από αυτά αποκαλύπτεται η βαθιά γνώση των κλασικών συγγραφέων, αλλά και των εκφάνσεων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και των ιδεών από τις οποίες αυτός εμφορούνταν. Επίσης αποδεικνύεται η εξοικείωσή του με την επιστημονική παραγωγή που είχε προϋπάρξει από την αρχαιότητα ακόμη.

2.1. Συγγραφικαί ιστορίαι

Η ιστορική διήγηση του Παχυμέρη με τίτλο Συγγραφικαί ιστορίαι αποτελεί συνέχεια της Χρονικής Συγγραφής του Γεωργίου Ακροπολίτη και αναφέρεται στο διάστημα 1260/1255-1308, δηλαδή στη βασιλεία των δύο πρώτων Παλαιολόγων, του Μιχαήλ Η' και του Ανδρόνικου Β'. Χωρίζεται σε δεκατρία βιβλία, έξι αφιερωμένα στον Μιχαήλ και επτά στον Ανδρόνικο. Αν και αναφέρεται και σε γεγονότα που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας, ο συγγραφέας θεωρεί ότι αυτά δεν εντάσσονται οργανικά στη διήγησή του. Ο Παχυμέρης θέτει ως στόχο της διήγησής του την παρουσίαση της «αλήθειας», την οποία θεωρεί το βασικό χαρακτηριστικό της ιστορίας.⁶ Με βάση αυτή τη γενική αρχή προσπαθεί να περιγράψει και να ερμηνεύσει τα γεγονότα του β' μισού του 13ου αιώνα, υλικό το οποίο γνωρίζει καλά. Αν και περιγράφει σύγχρονά του γεγονότα, των οποίων υπήρξε πολλές φορές αυτόπτης μάρτυρας, πράγμα στο οποίο δίνει μεγάλη σημασία,⁷ προσπαθεί να διατηρεί μια αντικειμενικότητα στην αντιμετώπισή τους. Το γεγονός ότι ήταν σύγχρονος με τα γεγονότα προσδίδει στη διήγησή του ζωντάνια και λεπτομερειακότητα,⁸ καθώς πολλές φορές παρεμβάλλει τα προσωπικά βιώματα και τις εντυπώσεις του, χωρίς όμως να παρασύρεται συχνά σε υποκειμενικές κρίσεις· και όταν αυτό χρειάζεται, περιορίζεται σε συγκρατημένα σχόλια.

Ο Παχυμέρης γράφει την ιστορία του έχοντας βιώσει τις δύσκολες στιγμές που πέρασε η αυτοκρατορία και τις δυσάρεστες συνέπειες από την εξάπλωση των τουρκικών φύλων στη Μικρά Ασία, την οποία η κεντρική διοίκηση δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει επιτυχώς. Από την άλλη, υπάρχει το θέμα των Λατίνων και τα θρησκευτικά προβλήματα που δημιουργούνται εξ αυτού, όπως η διαμάχη για την ένωση των εκκλησιών ή το «αρσενιατικό ζήτημα». Έτσι, το ύφος του έργου του είναι απαισιόδοξο, ο συγγραφέας περιμένει να συμβούν τα χειρότερα.⁹ Τόσο η εξωτερική όσο και η εσωτερική κατάσταση του κράτους περιγράφονται λεπτομερώς, είναι δε η πρώτη φορά που παρουσιάζονται ως ιδιαίτερα βαρύνουσες οι δογματικές διενέξεις, αν και ο ίδιος ο Παχυμέρης δεν αφήνει να διαφανεί η δική του θέση. Σημαντικό στοιχείο της διήγησής του επίσης είναι η περιγραφή της εισόδου των Οσμανιδών στην ιστορία της Μικράς Ασίας. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται σε μαζικές εκδηλώσεις, μάχες, κινήματα κτλ., ιδιαίτερα στο χώρο της Μικράς Ασίας. Λεπτομερώς περιγράφονται επίσης φυσικά φαινόμενα,¹⁰ που αντικατοπτρίζουν βέβαια το ενδιαφέρον του για τη φύση και τις φυσικές επιστήμες· ωστόσο κάποιες φορές, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής, παίρνουν μεταφυσικές διαστάσεις ή αντιμετωπίζονται ως χρησμοί, έστω και αν διαφαίνεται μια κριτική στάση. Αναφορά εκτεταμένη υπάρχει και σε φαινόμενα που ο συγγραφέας θεωρεί ανεξήγητα και τα αποδίδει στη θεϊκή παρέμβαση.¹¹

Στη διήγησή του παρεισφρέουν και στιγμιότυπα που δεν έχουν σχέση με ιστορικά γεγονότα, προκάλεσαν όμως εντύπωση στην εποχή τους,¹² προσδίδοντας στη διήγηση το χαρακτήρα του χρονικού. Από τα γραπτά του Παχυμέρη αποδεικνύεται η μεγάλη εξοικείωσή του με τους κλασικούς. Πρότυπά του στα ιστορικά γραπτά είναι ο Ξενοφών, ο Θουκυδίδης, αλλά και ο Πίνδαρος. Το ύφος του ποικίλλει ανάλογα με το θέμα: χρησιμοποιεί ομηρικό λεξιλόγιο για να περιγράψει ηρωικά γεγονότα, αλλά ησιόδειο όταν αναφέρεται σε φυσικά φαινόμενα. Η αφήγηση γεγονότων που θεωρεί επικά ή σχετικά με πρόσωπα που χαρακτηρίζει ηρωικά, όπως ο Ιωάννης Παλαιολόγος και ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός, διακρίνεται από ένταση και πάθος. Υπάρχουν επίσης πολλές αναφορές στην ελληνική μυθολογία, την οποία γνωρίζει σε βάθος, αλλά και σε ιστορικά πρόσωπα της κλασικής Αρχαιότητας. Ακόμα αναφέρεται με τρόπο που αποδεικνύει βαθιά γνώση στους Νόμους του Πλάτωνα και στα Ηθικά του Αριστοτέλη, απ’ όπου επηρεάζεται όσον αφορά τις απόψεις του περί ορθοπολιτείας.¹³

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Παχυμέρη, που επίσης αποδίδεται στην επίδραση που δέχθηκε από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, είναι η χρήση των αρχαίων ελληνικών όρων αναφορικά με τη Μικρά Ασία (Αλιζώνες, Βέβρυκες, Μυσοί, Κάρες), όταν ονομάζει νέους λαούς (αποκαλεί π.χ. Πέρσες τα τουρκικά φύλα), αλλά και στον περιγραφικό λόγο του (π.χ. η επιστημονική σκέψη και η κριτική αναφέρονται ως «αναξαγόρεια χρήματα»). Από την άλλη πλευρά, δεν διστάζει να προσαρμόσει στη γλώσσα του και να εντάξει στο λεξιλόγιό του οθωμανικά ονόματα και όρους,¹⁴ πρακτική ασυνήθιστη για την εποχή του, αλλά και λατινικά. Αν και η χρήση αρχαίων ονομάτων και όρων απαντά και σε παλαιότερους Βυζαντινούς ιστοριογράφους, o Παχυμέρης είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί τα ονόματα του αττικού ημερολογίου για τους μήνες. Στην προσπάθειά του αυτή υποπίπτει σε σφάλματα, όπως λανθασμένη σειρά των μηνών ή χρήση ονομάτων που δεν ανήκουν στο αττικό ημερολόγιο.¹⁵ Έτσι, το κείμενο γίνεται δύσκολο για τον αναγνώστη, ωστόσο η πρακτική αυτή αποτελεί απόδειξη της διάθεσης του Παχυμέρη να εντάξει στη βυζαντινή σκέψη αρχαία ελληνικά στοιχεία.

Το έργο του επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τους μετέπειτα ιστοριογράφους. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς και ο Ιωάννης Καντακουζηνός ακολούθησαν το παράδειγμά του όσον αφορά την εμπλοκή σε θρησκευτικές και διαλεκτικές διενέξεις, ενώ ο Θεόδωρος Γαζής, παίρνοντας αφορμή από τη χρήση του αττικού ημερολογίου, συνέγραψε το έργο Περί μηνών¹⁶ το 14ο αιώνα.

2.2. Σύνταγμα των τεσσάρων μαθημάτων, αριθμητικής, μουσικής, γεωμετρίας και αστρονομίας

Το Σύνταγμα των τεσσάρων μαθημάτων, αριθμητικής, μουσικής, γεωμετρίας και αστρονομίας γράφτηκε από τον Παχυμέρη γύρω στο 1300. Αποτελείται από τέσσερις ενότητες αφιερωμένες, όπως αναφέρεται στον τίτλο του, στην αριθμητική, στην αστρονομία, στη μουσική και στη γεωμετρία, και προοριζόταν να χρησιμοποιηθεί ως εγχειρίδιο της ανώτερης θύραθεν εκπαίδευσης. Ως τέτοιο χρησιμοποιήθηκε όχι μόνο από τους Βυζαντινούς αλλά και από τους Ιταλούς ουμανιστές και γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση στη Δύση μέχρι και την Αναγέννηση.

Διασώζεται σε πολλούς κώδικες, οι σημαντικότεροι από τους οποίους είναι οι εξής: cod. Paris. gr. 2438, αντιγραμμένος από τον Ιωάννη Σανκταμαβρά το 1594 για τον Lailius Rouinius, cod. Paris. gr. 2339, αντιγραμμένος το 1540 από τους Angelus Vergetius – Konstantine Palaiokappa, και cod. Rossianus XI, 130, αντιγραμμένος το 1575 από τον John Raseos. Ο μεγάλος αριθμός αντιγράφων πιστοποιεί την ευρεία χρήση του έργου. Το Quadrivium του Παχυμέρη είναι το καλύτερα σωζόμενο εγχειρίδιο της εποχής. Το έργο είναι στο μεγαλύτερο μέρος του δευτερογενές, στηριγμένο σε συγγραφείς της Αρχαιότητας. Θα μπορούσε να θεωρηθεί μια επιτομή των σημαντικότερων επιτευγμάτων της αρχαίας επιστήμης, όπου όμως εμφιλοχωρεί και η ματιά και η πρωτοτυπία του Παχυμέρη. Ο συγγραφέας δεν αντιγράφει απλώς, επιλέγει και αποσαφηνίζει έννοιες που θεωρεί δύσκολες για τους συγχρόνους του, ώστε το έργο να ανταποκρίνεται στους εκπαιδευτικούς σκοπούς του. Ο Παχυμέρης άλλωστε αποδίδει πολύ μεγάλη σημασία στα μαθήματα, καθώς τα θεωρεί «τελείωσιν τῆς ψυχῆς» και τα περιγράφει ως «οἰκεῖα τῷ ἀνθρωπίνῳ νοΐ» και σύμφυτα με αυτόν. Αντλεί μάλιστα γενικότερη ευχαρίστηση από τη μαθησιακή διαδικασία: «ἡ τῶν μαθημάτων θεωρία οἰκεῖα τε καὶ ἠδεῖα ἀσχολία» γράφει.¹⁷ Ωστόσο, η ασάφεια και η εκζήτηση της γλώσσας που τον χαρακτηρίζουν εν γένει ορισμένες φορές δρουν ανασταλτικά ως προς την κατανόηση.

Στην ενότητα περί αριθμητικής χρησιμοποιεί ως πηγή του τον Διόφαντο,¹⁸ αλλά και τον Νικόμαχο τον Γερασηνό. Μάλιστα, προχωρώντας περαιτέρω την επεξεργασία του Διοφάντου, επιλύει επιτυχώς το πρόβλημα της εξίσωσης δεύτερου βαθμού. Ο Παχυμέρης φαίνεται επίσης ότι γνώριζε τη χρήση των αραβικών αριθμών (Hindu).¹⁹ Στην ενότητα περί γεωμετρίας, βασική αναφορά του είναι οι επεξεργασίες του Ευκλείδη, ενώ στην ενότητα περί αστρονομίας μνημονεύει μια μεγάλη σειρά αρχαίων αστρονόμων, όπως ο Άρατος, ο Αρχιμήδης, ο Αριστοτέλης, ο Κλεομήδης, ο Ευκλείδης, ο Κλαύδιος Πτολεμαίος και ο Θέων. Στην ενότητα περί μουσικής, ο Παχυμέρης ακολουθεί την άποψη του Κλαύδιου Πτολεμαίου και αντιμετωπίζει τη μουσική όχι ως θεραπαινίδα της ποίησης αλλά ως άμεσα συνδεόμενη με τα μαθηματικά. Τις βασικές έννοιες τις δανείζεται από τη σχολή των πυθαγορείων, ενώ ο ίδιος αναφέρει τα ονόματα του Κλαύδιου Πτολεμαίου, του Αριστοξένου, του Αριστοτέλη, του πυθαγόρειου Φιλολάου και του Αρχύτα. Το τμήμα περί μουσικής επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον Μανουήλ Βρυέννιο, ο οποίος παραθέτει αρκετά αποσπάσματα από αυτό στο έργο του Αρμονικά.²⁰

Το επίπεδο του Quadrivium γενικά θεωρείται αρκετά υψηλό. Είναι επίσης πολύτιμο για τη μελέτη των επιστημών στο Βυζάντιο, αφού δείχνει με ενάργεια με ποια έργα και με ποιους συγγραφείς της Αρχαιότητας έρχονταν σε άμεση επαφή οι Βυζαντινοί λόγιοι. Αποτέλεσε μάλιστα έναυσμα για την ευρύτερη μελέτη της περιόδου και το χαρακτηρισμό της ως Παλαιολόγειας Αναγέννησης.

2.3. Φιλοσοφικά έργα

Από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά κείμενα του Παχυμέρη είναι μια παρουσίαση του αριστοτελικού έργου, η οποία υπάρχει και σε λατινική μετάφραση εκδεδομένη από τον Αρσένιο της Μονεμβασίας το 1548.²¹ Ο τίτλος της στα λατινικά είναι In Aristotelis philosophiam epitome. Ερέθισμα γι’ αυτή του την εργασία υπήρξε πιθανόν το έργο του Νικηφόρου Βλεμμύδη. Αποτελείται από 12 βιβλία, χωρισμένα σε 238 κεφάλαια, ενώ ο συγγραφέας ενσωματώνει και διάφορες πραγματείες περί των μαθηματικών επιστημών, όπως αυτή για τις μη τεμνόμενες ευθείες. Το έργο, που δεν είναι απλή περίληψη της αριστοτελικής φιλοσοφίας αλλά εμπλουτίζεται από σχόλια και παρεκβάσεις του συγγραφέα, γνώρισε μεγάλη διάδοση και σχολιάστηκε τόσο στο Βυζάντιο όσο και στη Δύση.

2.4. Ρητορικά έργα

Τα ρητορικά έργα του Παχυμέρη γράφτηκαν μάλλον για διδακτικούς σκοπούς, για τη διδασκαλία του στην Πατριαρχική Ακαδημία. Σε αυτά εντάσσονται: α) προγυμνάσματα, κατά το πρότυπο του Αφθονίου, με θέματα που αναφέρονταν και σε ρήσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, όπως η ρήση του Δημοσθένη «δεῖ δὴ χρημάτων καὶ ἄνευ τούτων οὐδέν ἐστι γενέσθαι τῶν δεόντων», β) δεκατρείς «Μελέται», δηλαδή έργα που πραγματεύονται με ρητορικό τρόπο θέματα σχετικά με την πολιτική, την ηθική και τους νόμους.

2.5. Φιλολογικά έργα

Το σημαντικότερο φιλολογικό έργο του Παχυμέρη είναι τα σχόλια στην Ιλιάδα του Ομήρου, που γράφτηκαν το 1275-1276, περίοδο κατά την οποία ο Παχυμέρης δίδασκε στην Πατριαρχική Ακαδημία. Τα σχόλια στην Ιλιάδα, όπως και μια σειρά σχολίων στη Βατραχομυομαχία, σώζονται και σε ένα χειρόγραφο αντιγραμμένο την ίδια εποχή από τον Μελέτιο, το γιο του Νείλου, και άλλους δύο αντιγραφείς.²² Το ενδιαφέρον του συγγραφέα για τον Όμηρο και η συστηματική ενασχόλησή του με αυτόν φαίνεται και σε ένα άλλο έργο του, μια ποιητική αυτοβιογραφία σε εξάμετρο με πρότυπο τον Όμηρο και το Περί εαυτού του Γρηγορίου του Θεολόγου, την οποία ενέταξε στην ιστορία του. Η αυτοβιογραφία συμπεριλήφθηκε επίσης στη Ροδωνιά του Μακάριου Χρυσοκέφαλου,²³ μια ανθολογία κειμένων και αποσπασμάτων κλασικών Ελλήνων και Βυζαντινών που δημιουργήθηκε το διάστημα 1326-1336. Το έργο του Παχυμέρη στον Όμηρο εξαίρεται και από το μαθητή του Μανουήλ Φιλή στον προαναφερθέντα επιτάφιο. Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται και ένα ποίημα με θέμα τη φυσική, πάλι σε εξάμετρο.

2.6. Άλλα έργα

Στο έργο του Παχυμέρη συμπεριλαμβάνεται επίσης ο σχολιασμός και η παράφραση λόγων και επιστολών του Διονυσίου Αρεοπαγίτου, μάλλον με υπόδειξη του πατριάρχη και πάπα Αλεξανδρείας Αθανασίου, προς τον οποίο σώζεται και μία επιστολή.²⁴