1. Γέννηση – Οικογένεια – Εκπαίδευση

Ο Βαάνης γεννήθηκε περί τα μέσα του 8ου αιώνα στην Αρμενία. Ήταν καρπός της παράνομης σχέσης ενός εβραϊκής καταγωγής –όπως υποστηριζόταν– μαθητή του Ιωσήφ-Επαφροδίτου, πέμπτου διδασκάλου των Παυλικιανών, με μια μαθήτρια του τελευταίου, αρμενικής καταγωγής. Την ευθύνη για την ανατροφή του την είχε κατά πάσα πιθανότητα η μητέρα του, αφού έλαβε αρμενικό όνομα (Vahan) και στις σύγχρονες και μεταγενέστερες ιστορικές πηγές αναφέρεται ως Αρμένιος. Μαθήτευσε κοντά στον διδάσκαλο Ιωσήφ-Επαφρόδιτο, από τον οποίο διδάχθηκε τα δόγματα της πίστης την οποία πρέσβευαν και οι δύο γονείς του. Η διδασκαλία αυτή έλαβε χώρα πριν από το 778, έτος θανάτου του Ιωσήφ. Εκτός από τα παραπάνω, δε γνωρίζουμε τίποτε άλλο για την ανατροφή ή την εκπαίδευση του Βαάνη.

2. Δράση

Λίγο μετά το θάνατο του Ιωσήφ-Επαφροδίτου το 778,¹ ο Βαάνης διαδέχθηκε τον τελευταίο ως έκτος διδάσκαλος των Παυλικιανών. Δεν γνωρίζουμε επακριβώς την έδρα της κοινότητας των μαθητών του, αλλά πιθανώς ήταν το Κυνοχώριον ή Κοινοχώριον (αρχ. Καινοχώριον, σημ. Mahala Kalesi), μια κώμη του Πόντου κοντά στη Νεοκαισάρεια. Ο Βαάνης δίδαξε αρκετά χρόνια, καλύπτοντας πιθανότατα όλο το χρονικό διάστημα της βασιλείας της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας.

Το 800/801 έκανε την εμφάνισή του ένας νέος διδάσκαλος των Παυλικιανών, ο Σέργιος, ο οποίος ήταν βυζαντινής καταγωγής και είχε λάβει το αποστολικό όνομα Τυχικός. Η δράση του τον έφερε σε επαφή με τον Βαάνη, με τον οποίον ήλθε σε σύγκρουση λόγω των διαφορετικών αντιλήψεών τους στα δογματικά ζητήματα. Επιπλέον, ο Βαάνης είχε κατηγορηθεί από τους αντιπάλους του ότι διήγε ανήθικο βίο και επιδιδόταν σε ακολασίες· μάλιστα, του είχε αποδοθεί και το προσωνύμιο Ρυπαρός για το λόγο αυτόν.²

Ο Βαάνης κατηγόρησε τον Σέργιο-Τυχικό ως τυχάρπαστο ο οποίος είχε έλθει τελευταία στην κοινότητα και δεν είχε διδαχθεί τα δόγματά της από τους αναγνωρισμένους διδασκάλους, ενώ ο ίδιος είχε διατελέσει μαθητής του Ιωσήφ-Επαφροδίτου και θεωρούνταν διάδοχός του. Ο Σέργιος, από την άλλη, υποστήριζε ότι είχε το δικαίωμα να διδάσκει και αυτός τους Παυλικιανούς λόγω των πολλών ταξιδιών του σε όλη τη Μικρά Ασία για τη διάδοση της πίστης, και παράλληλα κατηγορούσε τον Βαάνη δημοσίως για τον ακόλαστο βίο του. Το αποτέλεσμα ήταν να προκληθεί σχίσμα στην κοινότητα των Παυλικιανών: άλλοι πήραν το μέρος του Βαάνη και άλλοι –οι περισσότεροι– το μέρος του Σεργίου-Τυχικού. Η ευθύνη για το σχίσμα αποδόθηκε κυρίως στον Σέργιο, ακόμα και από τους ίδιους τους μαθητές του, γεγονός που δείχνει ότι ο Βαάνης παρέμεινε στη συνείδηση των Παυλικιανών ως αναγνωρισμένος διδάσκαλος. Η σύγκρουση των δύο παρατάξεων έμελλε να λάβει μεγάλες διαστάσεις μετά το θάνατο των δύο διδασκάλων.

3. Θάνατος

Ο Βαάνης πέθανε πριν από τον Σέργιο και αρκετό χρονικό διάστημα μετά την εμφάνιση του Σεργίου ως διδασκάλου. Ο θάνατός του, συνεπώς, τοποθετείται χρονικά μεταξύ 800/1 και 834/5 (έτος θανάτου του Σεργίου-Τυχικού), ίσως στο Κυνοχώριον. Οι οπαδοί του, οι οποίοι ονομάζονταν «Βανιώτες» ή «Βανίτες», παρέμειναν στην περιοχή έως το θάνατο του Σεργίου-Τυχικού. Τότε ξέσπασε διωγμός μεγάλης κλίμακας εναντίον τους από τους οπαδούς του Σεργίου, οι οποίοι προέβησαν σε σειρά δολοφονιών. Η αιματοχυσία έλαβε τέλος με την παρέμβαση ενός από τους μαθητές και διαδόχους του Σεργίου, ο οποίος απέτρεψε την περαιτέρω εξόντωση των Βαανιωτών.

4. Αποτίμηση και κρίσεις

Ο Βαάνης ήταν ένας από τους ελάχιστους διδασκάλους των Παυλικιανών ο οποίος επικρίθηκε σφοδρά από τους ίδιους τους οπαδούς της κοινότητας, κυρίως από τους μαθητές του αντιπάλου του, του Σεργίου-Τυχικού. Οι κατηγορίες που του απέδιδαν οι αντίπαλοί του είχαν να κάνουν με τη διαγωγή του στην ιδιωτική του ζωή, από την οποία πιθανότατα προήλθε και το προσωνύμιο Ρυπαρός. Βεβαίως, πρέπει να υποθέσουμε ότι ένα μέρος των Παυλικιανών (το μικρότερο αριθμητικά) συνέχιζε να τον υποστηρίζει, αφού οι μαθητές του παρέμειναν συγκροτημένοι και μετά το θάνατό του. Επιπλέον, σε αντίθεση με τον Ζαχαρία, τον άλλο αμφιλεγόμενο διδάσκαλο των Παυλικιανών, κανείς από τους οπαδούς δεν αμφισβήτησε ποτέ τη νομιμότητα της διαδοχής του Βαάνη ή τη θέση του ως διδασκάλου των Παυλικιανών, αρνούμενοι κατά τη διάρκεια ανακρίσεων να τον αναθεματίσουν, όπως ακριβώς και τους άλλους διδασκάλους τους. Οι Βυζαντινοί ιστορικοί δεν έκαναν τίποτε παραπάνω από το να επαναλαμβάνουν τις κατηγορίες των αντιπάλων του Βαάνη για ανήθικη διαγωγή και ρυπαρό βίο.

Οι σύγχρονοι ερευνητές επαναλαμβάνουν και αυτοί, με κάποια επιφύλαξη, τις κατηγορίες εναντίον του Βαάνη για την ιδιωτική του ζωή, αλλά αποδίδουν τη σύγκρουσή του με τον Σέργιο-Τυχικό σε άλλα αίτια. Θεωρούν ότι αιτία για τη διαμάχη που ξέσπασε ήταν ο συντηρητικός χαρακτήρας του Βαάνη, ο οποίος είχε γαλουχηθεί με τις παραδοσιακές διδασκαλίες των προκατόχων του και αντιδρούσε στο ρηξικέλευθο πνεύμα των μεταρρυθμίσεων του Σεργίου, αρνούμενος την εξέλιξη και παραμένοντας πιστός στην τήρηση των παλαιών δογμάτων της κοινόητητας. Ορισμένοι, μάλιστα, φτάνουν στο σημείο να αποδίδουν τη διαμάχη εν μέρει στις «εθνικές» διαφορές των δύο αντιπάλων, του συντηρητικού και ακαλλιέργητου Αρμένιου και του μορφωμένου και δυναμικού ελληνόφωνου Βυζαντινού.