1. Ιστορικό – εκδόσεις

Το Ωροσκόπιον Τραπεζούντος είναι ένα κείμενο που έχει τη μορφή αστρονομικής εφημερίδας (κανόνων), σύμφωνα με την ορολογία της εποχής συγγραφής του (14ος αιώνας). Πρόκειται δηλαδή περί ενός αστρονομικού-αστρολογικού κειμένου, όπου υπό μορφή πινάκων παρουσιάζονται οι θέσεις και οι κινήσεις του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε γνωστών τότε πλανητών (Κρόνος, Άρης, Αφροδίτη, Ζευς, Ερμής).

Το χειρόγραφο κείμενο σώζεται στον κώδικα 525 της Κρατικής Βιβλιοθήκης του Μονάχου (fols. 155v-171v), του 14ου αιώνα. Ο κώδικας 525 κατά το μεγαλύτερο μέρος του περιέχει αυτόγραφα έργα του Ανδρέα Λιβαδηνού, Βυζαντινού αξιωματούχου του 14ου αιώνα. Εδώ οφείλεται και η κατ’ αρχάς λανθασμένη απόδοση της πατρότητας του έργου, του οποίου ως συγγραφέας φερόταν ο Λιβαδηνός. Ωστόσο, ο ίδιος κώδικας περιέχει εκτός από τα αυτόγραφα έργα του Λιβαδηνού,¹ με πιο σημαντικό την Περιηγητική ιστορία αναβάσεως Ανδρέου, και διάφορα άλλα, τα οποία δεν αναφέρονται καν στον κατάλογο που παραθέτει στο τέλος ο ίδιος. Το δε Ωροσκόπιο φαίνεται να έχει γραφτεί από διαφορετικό χέρι. Ο συγγραφέας του παραμένει άγνωστος, ωστόσο αποδίδεται στο μοναχό Μανουήλ, ο οποίος στην Τραπεζούντα δίδαξε το έργο του Γρηγορίου Χιονιάδη στο Γεώργιο Χρυσοκόκκη. Ο Χρυσοκόκκης, στο έργο του Εξήγησις εις την Σύνταξιν των Περσών, αναφέρεται σ’ αυτόν αποδίδοντάς του τις ιδιαίτερες γνώσεις που αποκόμισε για την αστρονομία: «Ἐπειδὴ κατά τιν’ ἀγαθὴν τύχην καὶ αὐτὸς τὰ τῆς ἰατρικῆς παιδευόμενος, τοῖς τούτων συγγράμμασιν ἐντυχών, καὶ ἰδὼν ὅσον εἰς ἰατρικὴν τὸ χρήσιμον ἐκ τῆς καταλήψεως τῶν πλανωμένων κινήσεως, παρὰ μὲν τῷ Τραπεζουντίῳ ἐκείνῳ ἱερεῖ τῷ ἡμῶν διδασκάλῳ, σπεύσας, ὥσπερ οἶσθα, μεμάθηκα».²

Το κείμενο του Ωροσκοπίου εκδόθηκε κατά ένα μέρος (αυτό που αναφέρεται σε αστρολογικές προρρήσεις), για πρώτη φορά το 1908, στη σειρά Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum. Αργότερα, το 1916, επανεκδόθηκε από το Σπ. Λάμπρου, ο οποίος προχώρησε και σε σχολιασμό.³ Ολοκληρωμένη και σχολιασμένη έκδοση του αστρονομικού μέρους του κειμένου και των πινάκων έγινε το 1994, από τον R. Mercier, στη σειρά Corpus des Astronomes Byzantins της Louvain-la-Neuve.⁴


2. Περιεχόμενο

Το Ωροσκόπιον Τραπεζούντος αποτελείται από μηνιαίους αστρονομικούς πίνακες για το διάστημα 12 Μαΐου 1336-12 Μαρτίου 1337. Οι πίνακες συνοδεύονται από μικρά κείμενα –γραμμένα στο περιθώριο του κώδικα γύρω από τους πίνακες–, που αναφέρονται σε αστρολογικές προβλέψεις ανά δεκαήμερο.

Οι πίνακες δίνουν τη θέση του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε τότε γνωστών πλανητών (Κρόνος, Άρης, Αφροδίτη, Ζευς, Ερμής) για κάθε μήνα, καθώς επίσης και τη διάρκεια κάθε ημέρας, την ώρα που η Σελήνη περνά από κάθε ζώδιο του ζωδιακού κύκλου, διατάξεις των επτά ουράνιων σωμάτων και τις φάσεις των πλανητών.

Οι πίνακες είναι χωρισμένοι σε 23 στήλες, σύμφωνα με την εξής διάρθρωση:

Στην 1η στήλη αναφέρονται τα ονόματα των μηνών κατά το βυζαντινό και το ισλαμικό ημερολόγιο (εγίρα), ενώ προστίθενται τα ονόματα ορισμένων Κυριακών κατά το λειτουργικό χριστιανικό ορθόδοξο ημερολόγιο.

Στη 2η ως και την 4η στήλη αναγράφονται οι ημέρες της εβδομάδας συμβολικά, με αριθμούς (π.χ. η Κυριακή συμβολίζεται με τον αριθμό 7), και οι αντίστοιχες ημέρες κάθε μήνα σύμφωνα με το βυζαντινό και το ισλαμικό ημερολόγιο.

Στις στήλες 5 ως και 12 καταγράφονται οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε πλανητών σε κάθε σημείο του ζωδιακού κύκλου σε μοίρες και λεπτά, καθώς και το ανώτερο σημείο της τροχιάς τους.

Η 13η στήλη καταγράφει τη διάρκεια των ημερών σε ώρες και λεπτά.

Στην στήλη 14 εμφανίζεται η ώρα κάθε ημέρας ή της επόμενης νύχτας, όταν η Σελήνη μετακινείται στο ζωδιακό κύκλο από το ένα ζώδιο στο άλλο.

Η στήλη 15, στη συνέχεια, καταγράφει το ζώδιο στο οποίο βρίσκεται η Σελήνη κατά τη μεσημβρία.

Στις επόμενες στήλες 16-21 εμφανίζεται σε ώρες ο χρόνος κατά τον οποίο η Σελήνη βρίσκεται σε συζυγία ή σε διάφορους σχηματισμούς (εξαγωνικό, τρίγωνο κ.ο.κ.) με τον Ήλιο ή με τους πέντε πλανήτες.

Στην 22η στήλη καταγράφονται οι συζυγίες της Σελήνης και η εκλειπτική.

Τέλος, στην 23η στήλη, εμφανίζονται οι φάσεις καθενός από τους πέντε πλανήτες και η είσοδος κάθε πλανήτη στα δώδεκα τμήματα του ζωδιακού κύκλου (ζώδια).

Στο περιθώριο των πινάκων αναγράφονται προβλέψεις ανά δεκαήμερο, που στηρίζονται στις θέσεις των πλανητών, του Ήλιου και της Σελήνης, στο αντίστοιχο διάστημα. Οι προρρήσεις αυτές χρησιμοποιούν την αστρολογική συμβολική και ακολουθούν τις αρχές της αστρολογίας, όπως είχαν διατυπωθεί από την Ελληνιστική περίοδο. Παραδείγματος χάριν, η πρόβλεψη για μια συγκεκριμένη ημέρα στηρίζεται στη θέση των ουράνιων σωμάτων που αναφέρονται ως εξής: «Με τη βοήθεια του Θεού, το έτος 6844,⁵ όταν ο ήλιος θα περνάει από τους Ιχθείς στον Άρη, τη 12η του παρόντος μηνός Μαρτίου, 3η ημέρα (Τρίτη), την 4η ώρα της ημέρας, ο Καρκίνος θα είναι ωροσκόπος και η Σελήνη και η Αφροδίτη κύριοι του οίκου». Στη συνέχεια, διατυπώνονται προβλέψεις του τύπου: «[…] Το επόμενο έτος θα είναι καλό […] για όλους τους χριστιανούς, και ειδικά για τους ισχυρούς, τους ιερούς άρχοντες και το βασιλιά […] Στη διάρκεια του έτους, θα υπάρχει αρμονία μεταξύ ανδρών και γυναικών».⁶

Οι προρρήσεις απευθύνονται σε διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες και επαγγελματικές ομάδες. Ένας χονδρικός καταμερισμός αφορά, για παράδειγμα, τις εξής επαγγελματικές και κοινωνικές ομάδες: βασιλείς, γραμματικούς και νοτάριους, κληρικούς, άρχοντες και στρατιώτες, γέροντες και ευνούχους, έμπορους και ταξιδιώτες, πρεσβευτές, μουσικούς και θεατρίνους, εμπόρους των εμποροπανηγύρεων, ένδοξες γυναίκες κτλ.⁷


3. Αποτίμηση

Το Ωροσκόπιον Τραπεζούντος είναι άλλο ένα προϊόν της ώσμωσης της πτολεμαϊκής και της περσικής αστρονομικής παράδοσης, όπως είχε εισαχθεί στην Τραπεζούντα μέσω των αστρονομικών πινάκων που είχε μεταφέρει από την Ταυρίδα ο Γρηγόριος Χιονιάδης. Οι πίνακες του Ωροσκοπίου στηρίζονται κατά κύριο λόγο στο έργο του Κλαύδιου Πτολεμαίου Μαθηματική Σύνταξις (Μεγίστη) και Πρόχειροι κανόνες. Ωστόσο, οι υπολογισμοί, π.χ., της τροχιάς των ουράνιων σωμάτων εμφανίζουν διαφορές από τους αντίστοιχους πτολεμαϊκούς και πηγή τους είναι το Ζιζ Ι-Ιλχανί, το έργο του σημαντικού αστρονόμου από το αστεροσκοπείο της Μάραγα Νασίρ Αλ-Ντιν Αλ-Τουσί, το οποίο γράφτηκε περί το 1270, όπως και το Ζιζ αλ-Αλαΐ (Zij al-‘Ala’i), που γράφτηκε το 1176 από τον Abd al Karim al Shirwani.

Δεδομένου ότι στο Βυζάντιο είχε καταστεί συνείδηση της λογιοσύνης η ανωτερότητα της ελληνόφωνης παιδείας,⁸ είναι σημαντική η αποδοχή στοιχείων από διαφορετικές επιστημονικές παραδόσεις, όπως η περσική, που τεκμηριώνεται και από το συγκεκριμένο κείμενο, καθώς αναδεικνύει μια αλλαγή πνεύματος που εμφανίζεται από το 14ο αιώνα και στο εξής.

Το κείμενο είναι εξίσου σημαντικό όσον αφορά και τις αντιλήψεις που επικρατούσαν περί αστρολογίας. Είναι προφανές πως παρά τις κατά καιρούς αντιδράσεις κατά της αστρολογίας, που είχαν διατυπωθεί κυρίως από την εκκλησία αλλά και από μια σειρά λογίους, οι αστρολογικές προρρήσεις επιβίωσαν από την Ύστερη Αρχαιότητα και είχαν μάλλον ευρύ ακροατήριο.⁹

Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει, τέλος, το κείμενο του Ωροσκοπίου και από μια άλλη οπτική: οι κοινωνικές και επαγγελματικές κατηγορίες που αναφέρονται στο τμήμα των προρρήσεων προσφέρουν μια ανάγλυφη εικόνα της κοινωνικής ιεραρχίας και της κοινωνικής και επαγγελματικής διαστρωμάτωσης στην Τραπεζούντα το 14ο αιώνα, την εποχή των Μεγάλων Κομνηνών. Είναι ενδεικτικές οι κατηγορίες που αναφέρονται και τα χαρακτηριστικά που πρέπει να διέπουν τα μέλη τους. Παραδείγματος χάριν, οι βασιλείς πρέπει να αντιμετωπίζουν τους εξωτερικούς εχθρούς αλλά και να αποτρέπουν τις εσωτερικές έριδες, οι γραμματικοί και οι νοτάριοι να διέπονται από μεγαλοκαρδία και καλοσύνη, οι άρχοντες και οι στρατιώτες να υπακούουν στα κελεύσματα των βασιλέων κλπ. Το ωροσκόπιο λοιπόν προσφέρει και μια εναργή εικόνα της αντίληψης που επικρατούσε για την κοινωνική οργάνωση και τους κανόνες που όφειλαν να ισχύουν.