1. Ονομασία – Ανθρωπογεωγραφία

Οικισμός στην κοιλάδα του ποταμού Nilufer çay, 4,5 χλμ. νότια από το δημόσιο δρόμο Προύσας-Μιχαλιτσίου, 14 χλμ. δυτικά-νοτιοδυτικά της Προύσας, 2 χλμ. ανατολικά του Ταχταλί και 7,5 χλμ. νότια του Αϊνασί. Και οι ορθόδοξοι και οι μουσουλμάνοι χρησιμοποιούσαν την ονομασία Γιαϊλατζίκ (Yaylacık), ενώ με το ίδιο όνομα αναφερόταν ο οικισμός στα εκκλησιαστικά και στα οθωμανικά έγγραφα. Το Γιαϊλατζίκ, όπως και τα γειτονικά χωριά Ταχταλί και Κιτί (8 χλμ. βόρεια-βορειοδυτικά), αποτελούσαν ένα ενιαίο τσιφλίκι που ανήκε σε κάποιο γαιοκτήμονα ονόματι Χαραστσόγλου. Το Γιαϊλατζίκ πήρε το όνομά του από το «γιαϊλά» (το βοσκότοπο) στον οποίο δημιουργήθηκε ο οικισμός. Αντίστοιχα το Ταχταλί ονομάστηκε έτσι επειδή εκεί βρισκόταν η έδρα (taht) του τσιφλικούχου. Το Κιτί, τέλος, αποτελούσε τον «οβά», δηλαδή τον κάμπο (ova) του τσιφλικιού.

Σύμφωνα με μαρτυρίες προσφύγων, πριν από το 1914 υπήρχαν στο χωριό 250 οικίες ελληνορθόδοξων, 20 μουσουλμάνων και 10 Τσιγγάνων.¹ Η γλώσσα των ελληνόρθοδοξων κατοίκων ήταν η τουρκική. Στην εκκλησία το Ευαγγέλιο το διάβαζαν οι ιερείς στα τουρκικά. Στο σχολείο οι μαθητές μάθαιναν τουρκικά, ενώ με τα ελληνικά έρχονταν σε επαφή όσα παιδιά παρακολουθούσαν μαθήματα σε σχολεία άλλων χωριών, ή ακόμα και της Προύσας. Στο χωριό είχαν εγκατασταθεί και οικογένειες από την Κοζάνη και τα Ιωάννινα, οι οποίες μιλούσαν εκτός από ελληνικά και αρβανίτικα, ενώ δυσκολεύονταν με την τουρκική γλώσσα.

2. Διοικητική και εκκλησιαστική εξάρτηση – Εκπαίδευση

Σύμφωνα με στοιχεία των αρχών του 20ού αιώνα, το Γιαϊλατζίκ υπαγόταν στο καϊμακαμλίκι, στο μουτεσαριφλίκι και στο βιλαέτι της Προύσας. Στον οικισμό υπήρχαν δύο μουχτάρηδες, ο ένας υπεύθυνος για τη διοίκηση των ελληνορθοδόξων και ο άλλος των μουσουλμάνων.

Το Γιαϊλατζίκ υπαγόταν εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Προύσης.² Το χωριό διέθετε μία μεγάλη πέτρινη εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Δημήτριο. Η οικοδόμησή της πρέπει να είχε ξεκινήσει το 1895 και ολοκληρώθηκε το 1899. Η εκκλησία διέθετε κτηματική περιουσία, από την οποία χρηματοδοτούνταν η εκπαιδευτική δραστηριότητα του οικισμού. Στην άκρη του χωριού βρισκόταν ένα μικρό τζαμί, ενώ έξω από το χωριό υπήρχαν δύο αγιάσματα: του Τιμίου Προδρόμου και της Τιμίας Κεφαλής (επίσης αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο).

Στο χωριό υπήρχαν δύο σχολεία τα οποία συστεγάζονταν, ένα αρρεναγωγείο και ένα παρθεναγωγείο. Αρχικά στεγάζονταν σε διώροφο κτίσμα στον περίβολο της εκκλησίας, ενώ το 1910-1911 οικοδομήθηκε νέο κτήριο, επίσης διώροφο, αλλά αρκετά μεγαλύτερο στον ίδιο χώρο. Απέναντι από την εκκλησία βρισκόταν ένα καφενείο που λειτουργούσε και ως ξενοδοχείο, το οποίο χτίστηκε το 1881. Υπήρχε ακόμα ένα καφενείο, στο οποίο σύχναζαν οι μουσουλμάνοι του χωριού.

3. Οικιστική δομή

Από την εποχή του πρώτου ιδιοκτήτη του τσιφλικιού, του Χαραστσόγλου, είχε ανοιχθεί υπόγεια στοά, η οποία συνέδεε τα τρία χωριά που συναποτελούσαν το τσιφλίκι. Ο Χαραστσόγλου την έφτιαξε για το φόβο των ληστών. Στο χωριό υπήρχαν τρεις μαχαλάδες: ο Yukari mahallesi (ο πάνω μαχαλάς), ο Αsağı mahallesi (ο κάτω μαχαλάς) και ο Dere mahallesi (ο μαχαλάς του ρέματος, που βρισκόταν εκεί απ’ όπου περνούσε το μικρό ρέμα του χωριού). Οι μουσουλμάνοι έμεναν στις ίδιες συνοικίες με τους ελληνορθόδοξους.

4. Στοιχεία οικονομίας

Οι εμπορικές δραστηριότητες του οικισμού πραγματοποιούνταν κυρίως στην αγορά της Προύσας. Εκεί οι κάτοικοι του χωριού πωλούσαν κουκούλια (η σηροτροφία ήταν η σημαντικότερη παραγωγική δραστηριότητά τους) και αγόραζαν ζάχαρη, σαπούνι, ρούχα κ.λπ. Λίγοι ήταν αυτοί που παρήγαν σιτάρι προς πώληση. Επίσης κάποιοι καλλιεργούσαν καπνό, χωρίς όμως να έχουν ιδιαίτερο κέρδος.

5. Εγκατάσταση στην Ελλάδα

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οικογένειες από τον οικισμό εγκαταστάθηκαν στο Ζυγό και το Κατράμιο Ξάνθης, καθώς και στο Σούνιο Κομοτηνής.