Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Νικήτας Σχολάρης

Συγγραφή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη (17/10/2003)

Για παραπομπή: Βουγιουκλάκη Πηνελόπη, «Νικήτας Σχολάρης», 2003,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=5537>
Νικήτας Σχολάρης (15/9/2009 v.1) Niketas Scholares - προς ανάθεση 
 

1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Νικήτας Σχολάρης ήταν γόνος της αριστοκρατικής τραπεζούντιας οικογένειας των Σχολαρίων. Νυμφεύθηκε δύο φορές και ήταν πατέρας ενός γιου από τον πρώτο του γάμο. Το όνομα της πρώτης συζύγου του δεν είναι γνωστό, ενώ για τη δεύτερη σύζυγό του γνωρίζουμε ότι ήταν γόνος του τραπεζούντιου αριστοκρατικού οίκου των Σαμψών. Η δράση του Νικήτα Σχολάρη, αλλά και γενικότερα της οικογένειας των Σχολαρίων, συνδέθηκε άμεσα με τις εμφύλιες διενέξεις που ταλαιπώρησαν την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας τη δεκαετία του 1340 και μετά. Ο Νικήτας αναμείχθηκε ενεργά στα πολιτικά δρώμενα και το 1354 οργάνωσε ο ίδιος ατελέσφορη στάση εναντίον του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390), στο πλαίσιο της οποίας κατέλαβε την Κερασούντα για δύο έτη (1354-1356). Πέθανε το 1361 στην Τραπεζούντα, όταν οι σχέσεις του με τον Αλέξιο Γ΄ είχαν εξομαλυνθεί.

2. Η πολιτική δράση του Νικήτα Σχολάρη

2.1. Το ιστορικό πλαίσιο των εμφύλιων διενέξεων (μέσα 14ου αιώνα)

Η οικογένεια του Σχολάρη, που χαρακτηριζόταν για τη φιλοκωνσταντινουπολίτικη πολιτική της, διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στις εμφύλιες διενέξεις που ξέσπασαν στην αυτοκρατορία μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού (1332-1340) και την άνοδο στο θρόνο της πρώτης συζύγου του Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340- 1341). Οι Σχολάριοι και οι Αμυτζαντάριοι αποτελούσαν τις δύο κύριες αντιμαχόμενες μερίδες της τραπεζούντιας αριστοκρατίας, οι οποίες, παίρνοντας αφορμή από το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε μετά το θάνατο του Βασιλείου λόγω της απουσίας απογόνου και από την αδυναμία της νέας αυτοκράτειρας να επιβληθεί, επιδίωξαν να επιβάλουν κοινωνικοπολιτική ισορροπία προς το συμφέρον τους.1 Στη συνέχεια, η επικράτηση των αυτόχθονων Αμυτζανταρίων με την ενθρόνιση της Άννας Αναχουτλού (1341-1342) εξώθησε την οικογένεια των Σχολαρίων εναντίον της Άννας, οπότε, με τη στήριξη και άλλων αριστοκρατικών οικογενειών, όπως των Μειζοματών και των Δωρανιτών, οργάνωσαν την ανατροπή της.

2.2. Η ανάμειξη του Νικήτα υπέρ του Μιχαήλ

Ο Νικήτας Σχολάρης εμφανίζεται πρώτη φορά στο ταραγμένο πολιτικό προσκήνιο της αυτοκρατορίας μετά την πτώση2 της αυτοκράτειρας Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340-1341) και την άνοδο στο θρόνο της Άννας Αναχουτλού (1341- 1342), αδελφής του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού (1332-1340). Ο Νικήτας αναδείχτηκε ως ο πρωταγωνιστής των ενεργειών εναντίον της Άννας Αναχουτλού. Εμφανίζεται κατ' αρχάς τον Ιούλιο του 1341 μαζί με τον Γρηγόριο Μειζομάτη και άλλα μέλη της αριστοκρατίας να συνοδεύει από την Κωνσταντινούπολη3 στην Τραπεζούντα τον Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό, μετέπειτα αυτοκράτορα (1344-1349), αδελφό του Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού (1297-1330), με σκοπό να αναλάβει τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας. Η επιχείρηση ανατροπής της Άννας Αναχουτλού δεν είχε όμως θετική έκβαση.

Στη συνέχεια ο Νικήτας Σχολάρης, μαζί και με άλλους επιφανείς αριστοκράτες, όπως οι αδελφοί Γρηγόριος και Μιχαήλ Μειζομάτης και ο Κωνσταντίνος Δωρανίτης με τον γιο του Ιωάννη, κατέφυγαν με γενουατικό πλοίο στην Κωνσταντινούπολη με σκοπό να συναντήσουν τον γιο του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού Ιωάννη και να τον θέσουν επικεφαλής της νέας επιχείρησης εναντίον της Άννας Αναχουτλού, προσφέροντάς του το στέμμα της Τραπεζούντας. Στις 17 Αυγούστου 1341, ο Νικήτας μαζί με τον Ιωάννη, μετέπειτα Ιωάννη Γ' Μέγα Κομνηνό (1342-1344), και τους άλλους Τραπεζούντιους άρχοντες αναχώρησαν από την Κωνσταντινούπολη με δύο πλοία του Ιωάννη και τρία γενουατικά. Έφθασαν στην Τραπεζούντα στις 4 Σεπτεμβρίου 1342, και λίγες ημέρες αργότερα, στις 9 Σεπτεμβρίου, ο Ιωάννης στέφθηκε αυτοκράτορας.

Στο εξής, ο Νικήτας, ενώ είχε συμβάλει ενεργά στην άνοδο του Ιωάννη Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1342-1344), εμφανίζεται να εμπλέκεται σε σχέδιο ανατροπής του με σκοπό την άνοδο στο θρόνο της Τραπεζούντας του πατέρα του Ιωάννη, του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού, μετέπειτα Μιχαήλ (1344-1349). Την αλλαγή στάσης απέναντι στον αυτοκράτορα την προκάλεσε ενδεχομένως η εμμονή του τελευταίου να παρατείνει την εξορία του πατέρα του στα Λίμνια, που είχε ξεκινήσει το 1341.4 Εντέλει, τον Μάρτιο του 1344 ο Νικήτας Σχολάρης βοήθησε τον Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό να διαφύγει από τον τόπο εξορίας του, να επιστρέψει στην Τραπεζούντα, στις 3 Μαΐου 1344, και να ανατρέψει τον γιο του Ιωάννη Γ', ο οποίος στη συνέχεια εξορίστηκε στο μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Σάββα.

2.3. Η ενδεχόμενη ανάμειξη του Νικήτα εναντίον του Μιχαήλ

Η υποστήριξη του Νικήτα Σχολάρη, όπως και των άλλων Τραπεζουντίων αρχόντων, προς τον Μιχαήλ, στις προσπάθειες του τελευταίου να ανέλθει στο θρόνο, ανταμείφθηκε μετά τη στέψη του με την απόδοση των υψηλότερων τίτλων και αξιωμάτων στους υποστηρικτές του. Έτσι, ο Νικήτας έλαβε το αξίωμα του μεγάλου δούκα, το οποίο ωστόσο του αφαιρέθηκε λίγο αργότερα (Νοέμβριος του 1345).

Την περίοδο εκείνη ο Νικήτας Σχολάρης έπεσε θύμα της καχυποψίας του αυτοκράτορα, συνελήφθη και εξορίστηκε στα Λίμνια. Η σύλληψή του, η καθαίρεσή του και η ποινή εξορίας που του επιβλήθηκε έλαβαν χώρα στο πλαίσιο των συλλήψεων μελών της τραπεζούντιας αριστοκρατίας στις οποίες προέβη ο αυτοκράτορας Μιχαήλ (1341, 1344-1349) φοβούμενος νέες εμφύλιες συγκρούσεις και συνωμοσίες εναντίον του. Στη συνέχεια, ο Νικήτας Σχολάρης αναφέρεται σε σχέση με το κάστρο του Κεγχρινά, το 1349, χωρίς ωστόσο να μας γίνεται γνωστό αν είχε τεθεί εκεί σε περιορισμό κατόπιν εντολής του αυτοκράτορα. Τον ίδιο χρόνο, όταν πλέον ο αυτοκράτορας είχε καταβληθεί από ασθένεια, ο Νικήτας επέστρεψε στην Τραπεζούντα, όπου έλαβε και πάλι το αξίωμα του μεγάλου δούκα και τέλεσε τον δεύτερο γάμο του.

2.4. Η ενδεχόμενη ανάμειξη του Νικήτα υπέρ του Αλεξίου Γ΄

Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390), ο Νικήτας Σχολάρης βρέθηκε και πάλι στη δίνη των γεγονότων, όταν το 1351 οι Δωρανίτες, με υποκινητή και αρχηγό τον μέγα στρατοπεδάρχη, τον Θεόδωρο Δωρανίτη (Πιλέλη), στράφηκαν εναντίον του Αλεξίου Γ΄ και κατέλαβαν τον Κουλά, την ακρόπολη της Τραπεζούντας. Ο Νικήτας τότε εμφανίζεται ως αιχμάλωτος των στασιαστών. Απελευθερώθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα καθώς το εγχείρημα των Δωρανιτών δεν έχαιρε της υποστήριξης του λαού της Τραπεζούντας και οι αυτοκρατορικές δυνάμεις κατάφεραν γρήγορα να ανακαταλάβουν τον Κουλά.

2.5. Η στάση του Νικήτα Σχολάρη (1354-1356)

Ο μέγας δούκας Νικήτας Σχολάρης, αφότου τιμωρήθηκαν με θάνατο οι στασιαστές Δωρανίτες το 1352, φαίνεται πως συγκέντρωσε μεγάλη δύναμη στα χέρια του και τον Ιούνιο του 1354 στράφηκε εναντίον του Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού. Αρχικά κατευθύνθηκε προς την Κερασούντα, την οποία κατέλαβε, ενώ τον επόμενο χρόνο επιχείρησε ανεπιτυχώς να εκστρατεύσει διά θαλάσσης και εναντίον της Τραπεζούντας μαζί με τον γιο του και τον πρωτοβεστιάριο Βασίλειο Χουπάκη.

Τον Μάιο του 1355 ο Αλέξιος Γ' Μέγας Κομνηνός αποφάσισε να αντιμετωπίσει τον στασιαστή και κατευθύνθηκε με πολεμικά πλοία εναντίον της Κερασούντας. Εκείνη τη χρονική στιγμή την Κερασούντα την υπερασπιζόταν ο γιος του Νικήτα, καθώς ο ίδιος βρισκόταν στο κάστρο του Κεγχρινά. Ο αυτοκράτορας κατάφερε να υποτάξει την Κερασούντα και στη συνέχεια στράφηκε εναντίον του Κεγχρινά, όπου κατέφυγαν στο μεταξύ και οι υπόλοιποι στασιαστές. Πολιόρκησε τον Κεγχρινά από στεριά και θάλασσα και ανάγκασε τον Σχολάρη να υποταχθεί, ο οποίος ωστόσο συνέχισε να παραμένει στο χωρίο. Τον Οκτώβριο του 1356 ο Σχολάρης και οι οπαδοί του συνελήφθησαν από τον μέγα δομέστικο Μειζομάτη και τον μέγα στρατοπεδάρχη Μιχαήλ Σαμψών κατόπιν διαταγής του αυτοκράτορα.5

Στη συνέχεια, ο Νικήτας Σχολάρης αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Τραπεζούντα, όπου παρέμεινε ως το θάνατό του, στις 30 Ιουνίου 1361. Το χρονικό αυτό διάστημα οι σχέσεις του με τον αυτοκράτορα πρέπει να αποκαταστάθηκαν, καθώς παραδίδεται ότι ο Αλέξιος Γ' παρέστη στην κηδεία του φορώντας λευκό ένδυμα σε ένδειξη πένθους.

1. Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ. 138.

2. Η αντίσταση που είχε οργανώσει στη Λαζία η Άννα Αναχουτλού εναντίον της αυτοκράτειρας σε συνδυασμό με τη λαϊκή οργή που είχε ξεσπάσει για τον εμπρησμό της Τραπεζούντας μετά την επίθεση των Τουρκομάνων Αμιτιωτών στις 4 Ιουλίου του 1341 ανάγκασαν την Ειρήνη Παλαιολογίνα να εγκαταλείψει το θρόνο. Βλ. Ahrweiler, Η., “Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας”, στο IEE Θ': Οι υστεροβυζαντινοί χρόνοι (Αθήνα 1980), σελ. 325-334, ιδ. σελ. 333.

3. Είναι πιθανόν ο Νικήτας Σχολάρης να είχε καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη μετά την ατυχή έκβαση της εξέγερσης του Αγίου Ευγενίου· βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ. 155.

4. Βλ. Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, Η Εκκλησία Τραπεζούντος (Αρχείον Πόντου 4-5, Αθήναι 1933), σελ. 243-244.

5. Ο A. Bryer τοποθετεί χρονικά τη σύλληψη του Νικήτα Σχολάρη στο 1355. Βλ. Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Washington D.C. 1985), σελ. 136.
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.