1. Γεωγραφία και οικιστική ανάπτυξη

Ο Μπουρνόβας (Bornova στα τουρκικά) είναι προάστιο της Σμύρνης στις νοτιοδυτικές πλαγιές της οροσειράς του Σιπύλου και βρίσκεται στα βορειοανατολικά της πόλης σε απόσταση περίπου 6 χλμ.

Τα στοιχεία που διαθέτουμε για την ίδρυση του οικισμού του Μπουρνόβα ανάγονται στο 13ο αιώνα: στις αρχές του αναφέρεται πρώτη φορά στην ιστορία με το όνομα Πρινόβαρις.¹ Για την εποχή της τουρκικής κατάκτησης τα στοιχεία είναι ελάχιστα. Ξέρουμε μόνο ότι ο Μπουρνόβας αναπτύχθηκε σταδιακά από τις αρχές του 18ου αιώνα· στη διάρκειά του, ο πληθυσμός αυξήθηκε και το χωριό γέμισε με καινούρια σπίτια. Τότε άρχισαν να εγκαθίστανται και οι πρώτοι Ευρωπαίοι έμποροι από τη Σμύρνη σε θερινές οικίες.² Δύο δρόμοι συνέδεαν τότε τον Μπουρνόβα με τη Σμύρνη. Το προάστιο αναπτύχθηκε πραγματικά μετά το 1867, με τα εγκαίνια της διακλάδωσης της σιδηροδρομικής γραμμής που συνέδεε τη Σμύρνη με τον Κασαμπά. Λίγα χρόνια αργότερα, κατασκευάστηκε ένας καρόδρομος. Από χωριό στο οποίο παραθέριζαν κάποιοι κάτοικοι της Σμύρνης, ο Μπουρνόβας μετατράπηκε σε ένα σημαντικό προάστιο της Σμύρνης, δηλαδή σε τόπο μόνιμης κατοικίας, κάτι το οποίο το επέτρεπαν τα μέσα μεταφοράς που υπήρχαν. Στο τέλος του 19ου αιώνα, απέκτησε ένα θέατρο και λέσχες, ενώ στις αρχές του 20ού αιώνα έναν κινηματογράφο.

Η μεταμόρφωση του Μπουρνόβα σε προάστιο στη διάρκεια του 19ου αιώνα δεν εμπόδισε την καλλιέργεια στον κάμπο του το 18ο και το 19ο αιώνα, όπου υπήρχαν αμπέλια (κυρίως ποικιλία σουλτανίνα), συκιές, αμυγδαλιές και διάφορα οπωροφόρα δέντρα (ροδακινιές, ροδιές, απιδιές κ.ά.). Σε μερικά χωράφια υπήρχαν και διπλές καλλιέργειες: το χειμώνα τα έσπερναν με σιτάρι, κριθάρι και καπνό και το καλοκαίρι φύτευαν ντομάτες και καλοκαιρινά λαχανικά.³

2. Πληθυσμός

Οι πληροφορίες για τον αριθμό των κατοίκων του Μπουρνόβα είναι ελάχιστες για το 18ο αιώνα. Στα μέσα του 18ου αιώνα, ο πληθυσμός του χωριού αυτού δεν έφτανε τους 500 κατοίκους. Το 19ο αιώνα, ο πληθυσμός του Μπουρνόβα αυξανόταν συνεχώς. Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, οι κάτοικοι ήταν 3.000 με 4.000,⁴ ενώ τη δεκαετία του 1870 ήταν 6.000 με 8.000, σύμφωνα με τις διάφορες πηγές. Όλο το 19ο αιώνα, οι περισσότεροι κάτοικοι του Μπουρνόβα ήταν Έλληνες. Δε διαθέτουμε στοιχεία για τον αριθμό των μελών των άλλων κοινοτήτων για την περίοδο αυτή. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, στις αρχές του 20ού αιώνα, ο πληθυσμός του ήταν περίπου 15.000, από τους οποίους οι μισοί ήταν Έλληνες,⁵ οι 5.000 μουσουλμάνοι, οι 2.000 Αρμένιοι και Εβραίοι και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι (κυρίως Άγγλοι).⁶ Αν αντιπαραθέσουμε την πληροφορία αυτή στην αλληλογραφία των Ευρωπαίων προξένων, ο αριθμός των Ευρωπαίων φαίνεται μικρός και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Ο αριθμός των διάφορων χώρων λατρείας του Μπουρνόβα, την ίδια περίοδο, αν δε δείχνει την ακριβή αναλογία μεταξύ των διαφορετικών κοινοτήτων, δίνει στοιχεία για την ύπαρξη και το ρόλο τους στο προάστιο. Στο τέλος του 19ο αιώνα, στο Μπουρνόβα υπήρχαν τρεις ελληνικές ορθόδοξες εκκλησίες, δύο καθολικές, μία προτεσταντική, μία αρμενική, δύο συναγωγές και δύο τζαμιά. Το ίδιο συμβαίνει και με τα σχολεία: υπήρχαν στον Μπουρνόβα ένα τουρκικό κρατικό σχολείο, τρία δημοτικά (ένα αρρεναγωγείο, ένα παρθεναγωγείο και ένα νηπιαγωγείο) της ελληνικής ορθόδοξης κοινότητας, διάφορα ελληνικά ιδιωτικά σχολεία και τέσσερα άλλα ξένα σχολεία.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, η πλειονότητα των κατοίκων του Μπουρνόβα ήταν πλούσιοι της Σμύρνης ή, σε κάθε περίπτωση, οικονομικώς εύρωστοι που έμεναν σε πολύ κομψά σπίτια. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, καθώς όλο και περισσότεροι πλούσιοι κάτοικοι της Σμύρνης (Έλληνες, μουσουλμάνοι, Αρμένιοι και Ευρωπαίοι) εγκαταστάθηκαν στον Μπουρνόβα, τα μεσαία και κατώτερα στρώματα του οθωμανικού και ευρωπαϊκού πληθυσμού τον εγκατέλειπαν σταδιακά.⁷

Από τα αρχεία του γαλλικού προξενείου⁸ φαίνεται ότι υπήρχε μια διάκριση, όσο αφορά τον τόπο κατοικίας, ανάμεσα στους διαφορετικής εθνικότητας και θρησκεύματος κατοίκους του Μπουρνόβα: κάθε κοινότητα είχε την τάση να συγκεντρώνεται στο δικό της αστικό χώρο.

3. Η ελληνική κοινότητα

Τα μόνα στοιχεία που διαθέτουμε για την ύπαρξη ελληνικής κοινότητας στον Μπουρνόβα προέρχονται από τις προφορικές μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων.⁹ Σύμφωνα με αυτές, ο Μπουρνόβας διέθετε ελληνική κοινότητα που περιλάμβανε και την κοινότητα του Μπουρναμπασί. Επικεφαλής της ήταν ο μουχτάρης ή κοτζαμπάσης, που ήταν επιλεγμένος ανάμεσα στους δημογέροντες.

Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, η ελληνική κοινότητα του Μπουρνόβα διέθετε τρία σχολεία (ένα αρρεναγωγείο, ένα παρθεναγωγείο και ένα νηπιαγωγείο), τρεις εκκλησίες και τρία αθλητικά σωματεία.¹⁰

«Η περιγραφή της πόλεως Σμύρνης θα ήταν ατελής, εάν δεν εγίνετο λόγος και περί των προαστίων και περιχώρων αυτής» έγραψε ο Σταμάτης Αντωνόπουλος, πρόξενος της Ελλάδας στη Σμύρνη στις αρχές του 20ού αιώνα,¹¹ αναφερόμενος στις συνεχείς επαφές μεταξύ της Σμύρνης και των προαστίων της. Η γνώση της ύπαρξης αυτών των επαφών επιτρέπει να κατανοήσει κανείς την εξέλιξη της Σμύρνης κατά τη διάρκεια όλου του αιώνα. Στο τέλος του 20ού αιώνα, τα λεγόμενα προάστια ανήκουν στην ίδια την πόλη, που έγινε πλέον μεγαλούπολη.