1. Γενικά χαρακτηριστικά

Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο στις μικρασιατικές αγορές δεν παρατηρείται αποκλειστική χρήση των νομισματικών κοπών που έθεταν σε κυκλοφορία οι εκάστοτε ρωμαϊκές αρχές και που απαντούν άφθονες στην περιοχή ήδη από τους Ύστερους Ρεπουμπλικανικούς χρόνους. Τόσο μεμονωμένες πόλεις όσο και ευρύτεροι συνασπισμοί έκριναν σκόπιμο κατά καιρούς να προβούν στην έκδοση χάλκινων (κυρίως) νομισμάτων, προκειμένου να δώσουν το δικό τους πολιτικό στίγμα.¹ Αξίζει να σημειωθεί ότι, στο χρονικό διάστημα από τον Οκταβιανό Αύγουστο (27 π.Χ. - 14 μ.Χ.) έως τον Αυρηλιανό (270-275), περισσότερες από 350 μικρασιατικές πόλεις έκοψαν νομίσματα με ποικίλες παραστάσεις· την ίδια περίοδο στη μητροπολιτική Ελλάδα και στα νησιά του Αιγαίου μόλις 90 πόλεις δραστηριοποιούνταν νομισματικά.² Εάν προσπαθήσουμε να χαρτογραφήσουμε τις περιοχές με την πυκνότερη τοπική νομισματική δραστηριότητα, διαπιστώνουμε ότι κατά την Ιουλιοκλαυδιανή δυναστεία η άνθιση της νομισματικής παραγωγής συγκεντρώνεται στις μέσες παράκτιες περιοχές, από την Πέργαμο έως την Έφεσο και την κοιλάδα του Άνω Μαιάνδρου· πόλεις όπως η Σμύρνη, η Πέργαμος, η Έφεσος, η Ιεράπολη, η Λαοδίκεια, οι Αιζανοί, το Ίλιον, η Μαγνησία στο Σίπυλο, οι Τράλλεις και η Αφροδισιάδα αναδείχθηκαν σε σημαντικά κέντρα νομισματικής παραγωγής.³ Άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας δεν είχαν τόσο μεγάλη παραγωγή σε νόμισμα· στο εσωτερικό της Φρυγίας, για παράδειγμα, παρατηρείται αύξηση των νομισματικών κοπών μόνο την εποχή του Αυγούστου. Τέλος, νομίσματα κόπηκαν σε συγκριτικά μικρότερες ποσότητες στο εσωτερικό της επαρχίας, δηλαδή στη Γαλατία, την Καππαδοκία και την Κιλικία· στην Κιλικία και στη Γαλατία το νόμισμα πληθαίνει από την εποχή των Φλαβίων και εξής.⁴

Γενικά, αυτές οι νομισματικές κοπές παρουσιάζουν ομοιόμορφα χαρακτηριστικά ως προς τη μετρολογία, τις υποδιαιρέσεις και τη γενική τους εμφάνιση, με αποτέλεσμα να υπάρχει δυνατότητα ανταλλαγής μεταξύ τους στο πλαίσιο ενός ενιαίου οικονομικού συστήματος. Αναφορικά με την οργάνωση της παραγωγής τους, η απουσία διασταυρώσεων μητρών στα νομίσματα πόλεων που έκοψαν πανομοιότυπους νομισματικούς τύπους και η χρήση διαφορετικού κράματος μετάλλου στις κοπές τεχνοτροπικά συγγενών νομισματοκοπείων διαψεύδουν την ενδεχόμενη συγκεντρωτική παραγωγή τους σε ένα κεντρικό νομισματοκοπείο·⁵ οι ομοιότητες μεταξύ των σφραγίδων ορισμένων πόλεων προδίδουν ίσως ότι φιλοτεχνήθηκαν από πλανόδιους νομισματοκόπους.⁶

Η μεγάλη αστική ανάπτυξη που γνώρισε η επαρχία της Ασίας κατά τη δυναστεία των Φλαβίων συμπίπτει με τη μεγάλη νομισματική άνθιση στην περιοχή· σημαντικό ποσοστό νομισμάτων κόπηκε στο conventus των Σάρδεων, στην επαρχία της Ασίας.⁷ Εξάλλου, η επανίδρυση οκτώ πόλεων κατά τη συγκεκριμένη περίοδο –κυρίως την εποχή του Βεσπασιανού (69-79 μ.Χ.)– αποδεικνύεται μόνο με βάση νομισματικά δεδομένα. Χαρακτηριστικό είναι ότι, αν και βραχύβιες, οι νομισματικές εκδόσεις της εποχής των Φλαβίων ήταν σαφώς πολυπληθέστερες από τις ομόλογές τους της επόμενης περιόδου. Τα νομίσματα της εποχής αυτής τείνουν να προσιδιάζουν περισσότερο σε αυτά που τέθηκαν σε κυκλοφορία στη Ρώμη: εισήχθησαν νέες υποδιαιρέσεις στο μέγεθος των σηστερτίων, και στις επιγραφές που τα συνόδευαν γίνονταν πληρέστερες αναφορές στα αξιώματα των Αυτοκρατορικών χρόνων από ό,τι συνηθιζόταν μέχρι τότε (π.χ. η επωνυμία «Σεβαστός» απαντά σε πολλά νομίσματα της Ιουλιοκλαυδιανής δυναστείας).

Επιπλέον, τα εικονογραφικά θέματα απομακρύνθηκαν από τα αρχικά τους πρότυπα και σημειώθηκαν τα πρώτα δείγματα στροφής στην αρχαιότητα και ανταγωνισμού μεταξύ των πόλεων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη διαμάχη μεταξύ των μεγάλων πόλεων της επαρχίας της Ασίας και την αξίωση της Νίκαιας και της Νικομήδειας στη Βιθυνία να αναγνωρίζονται ως πρώτες πόλεις της Βιθυνίας και του Πόντου. Παράλληλα απαντούν συχνότερα ρωμαϊκά θέματα, όπως οι νίκες του Δομιτιανού (81-96). Φαίνεται πως υπεύθυνος για την κοπή νομίσματος την εποχή των Φλαβίων ήταν τις περισσότερες φορές ο στρατηγός της πόλης, ενώ συχνοί ήταν και οι τίτλοι «άρχων», «γραμματεύς», «αρχιερεύς Ασίας», «αρχιερεύς», «ιερεύς».⁸

Ως προς τις μεμονωμένες περιοχές, στη νοτιοδυτική Καρία, στο δυτικό τμήμα του conventus των Αλαβάνδων, σε μια περιοχή απομακρυσμένη από τις εξελίξεις στην Ασία, κόπηκε ιδιόμορφο νόμισμα από πόλεις όπως η Κίβυρα, η Μυτιλήνη και η Βιθυνία, η Χίος και η Ρόδος. Αξιοπρόσεκτη είναι η ομοιομορφία των νομισματικών κοπών της περιοχής ως προς τη μετρολογία, τις υποδιαιρέσεις και τη γενική τους εμφάνιση. Nομισματικά, αλλά όχι έντονα, δραστηριοποιήθηκαν και ορισμένες πόλεις της βόρειας Λυκίας και κάποιες της βόρειας Παμφυλίας έως την εποχή των Φλαβίων.⁹ Το σύνολο των συγκριτικά λιγοστών νομισμάτων που παράχθηκαν επί Βεσπασιανού στη Γαλατία κόπηκε στην Άγκυρα και την Καισάρεια, ενώ επί Δομιτιανού μόνο η Γαλατική Καισάρεια έκοψε σημαντικές ποσότητες νομισμάτων. Η απουσία νομισμάτων στην περιοχή προφανώς συνδέεται με τον ιδιαίτερα περιορισμένο αριθμό πόλεων στην ανατολική Μικρά Ασία, συγκριτικά με τον αντίστοιχο της Δύσης. Νομίσματα στην Κιλικία εξακολούθησαν να κόβονται σε μικρότερη κλίμακα επί Βεσπασιανού και Τίτου από λιγότερες πόλεις και σε σημαντικά μικρότερες ποσότητες. Νομίσματα σε μεγάλες ποσότητες κόπηκαν πρώτη φορά επί Δομιτιανού, κυρίως το 93/94 και 94/95 στη Μόψο, στην Ανάζαρβο, στην Ειρηνόπολη και στην Επιφάνεια.¹⁰

2. Επιγραφές

Οι επιγραφές και η τυπολογία τους αντανακλούν τη θέση των πόλεων-εκδοτριών αρχών στην ιεραρχία της αυτοκρατορίας. Στις ρωμαϊκές αποικίες (coloniae, municipia), για παράδειγμα, εμφανίζονται λατινικές επιγραφές και υιοθετούνται θέματα ανάλογα με τη σπουδαιότητα των πόλεων. Οι αυτόνομες πόλεις χρησιμοποιούν ελληνικές επιγραφές και εικονογραφικούς τύπους που αναπαριστούν τις τοπικές λατρείες. Οι ρωμαϊκές και μη ρωμαϊκές πόλεις άλλοτε υιοθετούσαν το πορτρέτο του Ρωμαίου αυτοκράτορα και άλλοτε εξέδιδαν τις λεγόμενες «ψευδοαυτόνομες» νομισματικές κοπές (χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο).

Οι νομισματικές εκδόσεις των μικρασιατικών πόλεων κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο ήταν άμεσα συναρτημένες με τη σημασία των πόλεων. Για παράδειγμα, σε ορισμένα από τα κοινά της Ασίας, οι πλέον διαδεδομένες κοπές είναι αυτές του κέντρου του κοινού (π.χ. Πέργαμος, Σμύρνη, Έφεσος, Λαοδίκεια). Σε άλλες περιοχές είναι δύσκολο να εξηγήσει κανείς τη νομισματική αντιπροσώπευση κάποιων πόλεων· για παράδειγμα, δυσερμήνευτο παραμένει γιατί τα νομίσματα της Σμύρνης είναι πολύ πιο διαδεδομένα από αυτά της Εφέσου.¹¹ Στις στερεότυπες εκφράσεις των επιγραφών απαντούν αναφορές στη γεωγραφική θέση των πόλεων,¹² ενώ σε ορισμένες πόλεις συνηθίζονται κάποιες προσωποποιήσεις, συνοδευόμενες από το επίθετο «ιερός», του Δήμου, της Βουλής και της Ρωμαϊκής Συγκλήτου (ΙΕΡΑ ΣΥΝΚΛΗΤΟΣ ή ΙΕΡΑ ΣΥΝΚΛΗΤΟΣ ΒΟΥΛΗ). Από τον 3ο αι. μ.Χ., στο πλαίσιο της προσπάθειας αρκετών πόλεων να παρουσιάσουν ένα σημαντικό ιδρυτή (κτίστης), προστίθεται δίπλα στο όνομα ορισμένων πόλεων μια γενική ΚΑΙΣΑΡΕΩΝ, ΙΟΥΛΙΕΩΝ, ΚΛΑΥΔΙΕΩΝ, ΦΛΑΒΙΩΝ, ΑΔΡΙΑΝΩΝ, ΚΟΜΜΟΔΙΑΝΩΝ, ΣΕΥΗΡΙΑΝΩΝ, ΑΝΤΩΝΕΙΝΙΑΝΩΝ ή ΜΑΚΡΕΙΝΙΑΝΩΝ, προκειμένου να επιδείξουν τους ιδιαίτερους δεσμούς τους με τον αντίστοιχο αυτοκράτορα.¹³

Μια σειρά από τίτλους που συχνά αναγράφονταν στα νομίσματα περιλάμβανε ειδικά προνόμια και τιμές. Χαρακτηριστικότερες όλων είναι οι αναφορές στον τίτλο της νεωκορίας, που αρχικά αφορούσε ένα τιμητικό αξίωμα που ασκούσε ένας ανώτερος υπάλληλος της πολιτείας, ίσως ο άρχων ή ο στρατηγός. Αυτός μεριμνούσε για την καλή κατάσταση του ναού, ήταν υπεύθυνος για την τήρηση όλων των τελετουργικών κανονισμών και τη διευθέτηση των οικονομικών υποθέσεων του ιερού. Αλλά και η ίδια η πόλη μπορούσε να αναλάβει τη νεωκορία κάποιου ναού ή βωμού αφιερωμένου στον αυτοκράτορα, ενώ, όχι σπάνια, κάποιες πόλεις ανήγειραν λατρευτικούς ναούς και για άλλο ή άλλους αυτοκράτορες, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι νεωκορίες τους στις δύο, τρεις ή τέσσερις. Εφόσον στη Μίλητο και στις Τράλλεις η επιγραφή ΝΕΩΚΟΡΟΣ πάνω στα νομίσματα απαντά με τη μορφή ΝΕΩΚΟΡΟΣ ΤΟΥ ΣΕΒΑΣΤΟΥ ή των ΣΕΒΑΣΤΩΝ, εικάζουμε ότι αυτή πρέπει να ήταν η αναπτυγμένη μορφή του συγκεκριμένου αξιώματος. Τα ιδιαίτερα προνόμια που κέρδιζε η πόλη με τα Σεβάσμια, τους αγώνες προς τιμήν του αυτοκράτορα, αποτελούσαν καλό κίνητρο ώστε να αναλάβει τη δαπάνη για τη διοργάνωσή τους.

Τα νομίσματα διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στον ανταγωνισμό για τον τίτλο της πρώτης πόλης στη Μικρά Ασία: πόλεις όπως η Σμύρνη και η Έφεσος χάραξαν στα νομίσματά τους την επιγραφή ΠΡΩΤΗ ΑΣΙΑΣ·¹⁴ η Έφεσος μάλιστα πρόσθεσε και το επίθετο ΜΟΝΗ.¹⁵ Η Ηράκλεια του Πόντου αποκαλείται ΜΑΤΗΡ ΑΠΟΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ, μητέρα των αποικιών, ενώ άλλες πόλεις υιοθετούν ονομασίες όπως ΑΡΧΑΙΟΠΟΛΙΣ ή ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ.¹⁶ Άλλωστε, παρατηρείται «κλιμάκωση» των τίτλων: τίτλοι απλοί, όπως ΕΝΔΟΞΟΣ και ΛΑΜΠΡΑ, ΑΡΙΣΤΗ, ΚΑΛΛΙΣΤΗ, ΕΥΣΕΒΗΣ και ΜΥΣΤΙΣ παραβάλλονται με τίτλους στο συγκριτικό και υπερθετικό βαθμό (ΕΝΔΟΞΟΤΕΡΑ, ΛΑΜΠΡΟΤΑΤΗ, ΕΥΓΕΝΗΣ, ΠΙΣΤΗ ΘΕΟΦΙΛΗΣ ή ΜΕΓΙΣΤΗ)· η Πέργη χαρακτηρίζεται ΙΕΡΑ, ΛΑΜΠΡΑ και ΕΝΔΟΞΟΣ. Οι επιγραφές, εξάλλου, αντανακλούν τη διάθεση αυτοπροβολής ορισμένων πόλεων, όπως ΠΡΩΤΗΣ ΠΙΣΙΔΟΥ ή ΠΡΩΤΗΣ ΠΟΝΤΟΥ, με αποκορύφωμα την περίπτωση των Τράλλεων, που αυτοαποκαλούνται ΠΡΩΤΗ ΕΛΛΑΔΟΣ.¹⁷ Άλλα προνόμια που αναγράφονται στα νομίσματα είναι η ΑΤΕΛΕΙΑ, που μαρτυρεί την παραχώρηση ατέλειας φόρων, το προνόμιο να είναι μια πόλη ελεύθερη (civitas libera, ΕΛΕΥΘΕΡΑ),¹⁸ civitas foederata (ΠΙΣΤΗ ΦΙΛΗ ΣΥΜΜΑΧΟΣ ή ΦΙΛΗ ΣΥΜΜΑΧΟΣ ΡΩΜΑΙΩΝ)¹⁹ ή αυτόνομη (ΑΥΤΟΝΟΜΟΣ). Η επωνυμία ΙΕΡΑ ΑΣΥΛΟΣ ή ΑΣΥΛΟΣ δήλωνε ότι η πόλη και η περιοχή δικαιοδοσίας της προστατευόταν από τους θεούς που λατρεύονταν στους ναούς της, αλλά και ότι κάθε κακοποιός και εγκληματίας μπορούσε να βρει εκεί καταφύγιο.²⁰ Ορισμένα επίθετα, τέλος, δήλωναν ιδιότητες μιας πόλης· για παράδειγμα, το επίθετο ΝΑΥΑΡΧΙΣ έφεραν πόλεις που είχαν ναύσταθμο και μεγάλα λιμάνια (π.χ. η Σίδη, οι Αιγές, η Κώρυκος, η Ελαιούσα της Κιλικίας),²¹ ενώ η επιγραφή ΚΑΤΑΠΛΟΥΣΑ στα νομίσματα της Εφέσου απηχεί τη διαταγή που είχε δώσει ο Αύγουστος στον ανθύπατο της Ασίας να καταπλεύσει πρώτα στην Έφεσο.²²

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιγραφές των νομισμάτων τα οποία τέθηκαν σε κυκλοφορία με αφορμή θρησκευτικές γιορτές και αγώνες που διοργανώθηκαν σε μικρασιατικό έδαφος: τα Άκτια, τα Καπετώλια, τα Καισάρεια, τα Αυγούστεια, τα Σεβάσμια, τα Πανιώνια Πύθια αλλά και οι λεγόμενοι «Οικουμενικοί» αγώνες μάς έχουν γνωστοποιηθεί από σχετικές επιγραφές πάνω σε νομίσματα.²³ Επίσης, διοργανώθηκαν και αγώνες προς τιμήν του Μακεδόνα βασιλιά Αλεξάνδρου (ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ) αλλά και για τον Άτταλο Β΄, βασιλιά της Περγάμου (ΑΤΤΑΛΗΑ), ενώ χαρακτηριστικές ήταν και οι εορτές προς τιμήν θεοτήτων, όπως ο Ασκληπιός (ΣΩΤΗΡΕΙΑ, ΑΣΚΛΗΠΕΙΑ), ο Διδυμαίος Απόλλων (ΔΙΔΥΜΕΙΑ), ο Διόνυσος (ΔΙΟΝΥΣΙΑ), η Εφεσία Άρτεμις (ΕΦΕΣΙΑ), ο Ήλιος (ΗΛΙΑ), η Λητώ (ΛΗΤΩΕΙΑ), ο Ηρακλής (ΗΡΑΚΛΕΙΑ). Συνηθίζονταν, τέλος, γενικοί χαρακτηρισμοί αγώνων, όπως ΑΓΩΝΕΣ ΙΕΡΟΙ ή ΑΡΙΣΤΑ ή ΜΕΓΑΛΑ.²⁴

3. Εικονογραφία

Τα εικονογραφικά θέματα στα νομίσματα των μικρασιατικών πόλεων κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους ποικίλλουν. Ήδη από τις δύο τελευταίες δεκαετίες της βασιλείας του Αυγούστου απεικονιζόταν στον εμπροσθότυπο των περισσότερων νομισμάτων το πορτρέτο του Ρωμαίου αυτοκράτορα, το οποίο συνοδευόταν ενίοτε από πορτρέτα μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας στην πίσω πλευρά. Oι απεικονίσεις στον οπισθότυπο έχουν γενικά περιορισμένη, τοπική σημασία, καθώς τα πρώιμα αυτοκρατορικά νομίσματα αποτελούν συνέχεια των «αυτόνομων» νομισμάτων κάθε πόλης με την υιοθέτηση του αυτοκρατορικού πορτρέτου στον οπισθότυπο.

Από τα πιο δημοφιλή θέματα είναι οι απεικονίσεις τοπικών θεοτήτων, όπως ο Απόλλων Πατράος στη Λυκία, ο Απόλλων Δελφίνιος και Διδυμαίος στη Μίλητο, ο Απόλλων Κίσσιος στα Αλάβανδα, η Δικαιοσύνη στην Πρυμνησσό, ο Απόλλων-Μην στην Ιεράπολη, η Ευμένεια στη Φρυγία, η Εφεσία Άρτεμις στη δυτική Μικρά Ασία. Ενίοτε οι αναπαραστάσεις θεοτήτων παραπέμπουν σε αντίστοιχους αγαλματικούς τύπους,²⁵ ενώ δε λείπουν οι προσωποποιήσεις (με χαρακτηριστικότερη αυτή της θεάς Ρώμης),²⁶ oι απεικονίσεις κτηρίων, ναών, αυτοκρατορικών ναών, αυτοκρατορικών θριαμβικών τόξων και προσωπικοί τύποι.²⁷

Επίσης, παραστάσεις αντλούνται από μύθους για τον κόσμο των θεών και από μυθολογικούς κύκλους όπως ο Τρωικός (με χαρακτηριστικά θέματα όπως ο Έκτορας που σέρνει από το πολεμικό του άρμα το σώμα του Πατρόκλου, ο Αγχίσης με την ερωμένη του Αφροδίτη, ο Πρίαμος ένθρονος, η Κρίση του Πάρη, ο Έκτορας να πυρπολεί σε κάποια έφοδο των Τρώων τα ελληνικά πλοία ή να σκοτώνει τον Πάτροκλο), ο μύθος του Ηρακλή και πολλοί άλλοι.²⁸ Απεικονίζονται, τέλος, και ιστορικά γεγονότα, όπως η Νίκη στα νομίσματα της Νικοπόλεως, που έχει εκληφθεί ως αναπαράσταση της μάχης στο Άκτιο, ή στα νομίσματα της Φώκαιας ή της Σμύρνης.

Στα νομίσματα των πόλεων απουσιάζει κάθε αναφορά στις επισκέψεις ή στις εκστρατείες του Αυγούστου στη Μικρά Ασία. Αξιοπρόσεκτο είναι εξάλλου ότι τα εικονογραφικά θέματα των μικρασιατικών πόλεων σχετίζονται με τη νομική θέση κάθε πόλης στη ρωμαϊκή επικράτεια: δεν είναι τυχαίο, για παράδειγμα, ότι τα εικονογραφικά θέματα των νομισμάτων των ελεύθερων πόλεων διαφέρουν από αυτά τα οποία υιοθετούν τα municipia και οι coloniae, που έχουν σαφώς «ρωμαϊκότερους» τύπους.

4. Ψευδοαυτόνομες νομισματικές κοπές (χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο)

Ορισμένες μικρασιατικές πόλεις έκοψαν επί Αυγούστου νόμισμα χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο στην εμπρόσθια όψη· τα νομίσματα που κόπηκαν υπό αυτές τις συνθήκες παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλία και εμφανίζονται στις περισσότερες περιοχές της αυτοκρατορίας που έκοψαν νόμισμα. Ιδιαίτερα σημαντικές στην εικονογραφία της νομισματικής αυτής κατηγορίας είναι οι προσωποποιήσεις θεσμών, όπως ο Δήμος ή η Γερουσία. Χαρακτηριστικές για τα μικρασιατικά νομίσματα είναι οι αναπαραστάσεις της Συγκλήτου, στη Λάμψακο, στην Πέργαμο, στο Ίλιο, στη Μαγνησία στο Σίπυλο, στη Μίλητο, στους Αιζανούς· όμοιες αναπαραστάσεις απαντούν στην Κρήτη (π.χ. στην Κυδωνία), αλλά όχι σε άλλες συγκλητικές επαρχίες, όπως η Βιθυνία.

Η γεωγραφική κατανομή των ψευδοαυτόνομων νομισμάτων δε διαφέρει από αυτή των αυτοκρατορικών κοπών. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι τα ψευδοαυτόνομα νομίσματα χρησίμευαν για τη διάκριση των διάφορων υποδιαιρέσεων, σε μια εποχή όπου οι περίοδοι βασιλείας των αυτοκρατόρων ήταν αρκετά σύντομες· κάτι τέτοιο όμως δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί για την Ιουλιοκλαυδιανή δυναστεία, η οποία δεν είχε συχνές αλλαγές αυτοκρατόρων. Σύμφωνα με την Johnston, η διάκριση υποδιαιρέσεων γινόταν και με τη χρήση πορτρέτων διάφορων μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας: o αυτοκράτορας εμφανίζεται στη βασική υποδιαίρεση, ενώ η αυτοκράτειρα ή ο διάδοχος απεικονίζονται στον εμπροσθότυπο των μικρότερων υποδιαιρέσεων.²⁹

5. Νομίσματα Ομόνοιας

Ειδική κατηγορία μπορούν να θεωρηθούν τα νομίσματα που υπογράφονται από δύο (ή περισσότερες) πόλεις και συνήθως φέρουν την επιγραφή ΟΜΟΝΟΙΑ·³⁰ ενίοτε αντί για ΟΜΟΝΟΙΑ απαντούν οι ονομασίες των συμβαλλόμενων πόλεων συνδεδεμένες με «και». Τα νομίσματα αυτά, που παραδίδονται στη βιβλιογραφία ως «συμμαχικά», μαρτυρούν φαινόμενα όπως ανταγωνισμό μεταξύ πόλεων, πολιτικούς ή θρησκευτικούς δεσμούς, συνοριακές διαφορές· για παράδειγμα, στα νομίσματα της Αμισού (RPC I, αρ. 2143), της Περγάμου και των Σάρδεων από την εποχή του Αυγούστου (RPC I, αρ. 2988), των Υπαίπων και των Σάρδεων (RPC I, αρ. 5445-6), της Λαοδίκειας και της Σμύρνης (από την εποχή του Κλαύδιου, RPC I, αρ. 2912 και του Νέρωνα, RPC I, αρ. 2928) απεικονίζονται δύο όρθιες μορφές, καθεμιά από τις οποίες αντιπροσωπεύει μια πόλη.³¹

6. Απομιμήσεις μικρασιατικών νομισμάτων

H ταυτόχρονη χρήση ρωμαϊκών και επιχώριων νομισματικών κοπών στη Μικρά Ασία αναπόφευκτα οδήγησε σε εικονογραφικά δάνεια ή αντιγραφές ρωμαϊκών νομισμάτων. Για παράδειγμα, η Νέμεσις στα νομίσματα της Σμύρνης από την εποχή του Νέρωνα αντιγράφει τα aurei και τα δηνάρια της εποχής του Κλαυδίου (41-57 μ.Χ.), ενώ τα νομίσματα του Καλιγούλα (37-41 μ.Χ.) με τον Divus Augustus αντιγράφονται στη Νικομήδεια. Επίσης, κάποια χάλκινα νομίσματα κόπηκαν στη Μικρά Ασία, όπως για παράδειγμα ο τύπος των κιστοφορικών στην Caesarea Maritima, ή ο οπισθότυπος με την επιγραφή senatus consultum στην Καισάρεια Πανειάδα.

7. Μέταλλα

Στη Μικρά Ασία ο χαλκός και ο άργυρος χρησιμοποιούνταν στα νομίσματα διαφορετικά σε σχέση με τη δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: ενώ στη Δύση ο χαλκός εναλλασσόταν με τον ορείχαλκο, στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας επικρατεί η τάση να χρησιμοποιείται μειωμένος σταθμητικός κανόνας στις περιπτώσεις που χρησιμοποιούνταν χαλκός αντί για ορείχαλκο (π.χ. Φρυγία). Επίσης το as ήταν φτιαγμένο από ορείχαλκο μάλλον και όχι από χαλκό, όπως συνηθιζόταν στη Ρώμη. Στη Βιθυνία η χρήση του ορείχαλκου επεκτάθηκε σε όλες τις υποδιαιρέσεις, ενώ οι μεγαλύτερες υποδιαιρέσεις ακολουθούν τα πρότυπα των ρωμαϊκών σηστερτίων ως προς το μέταλλο και τη διάμετρο.³² Στην Ανατολική Κιλικία / Κιλικία Πεδιάδα κόβεται χαρακτηριστικό νόμισμα με ευρεία διάμετρο και με πολύ λεπτά πέταλα,³³ όμως η ακριβής αξία των υποδιαιρέσεων αυτών δεν μπορεί να εκτιμηθεί χωρίς τη διεξαγωγή αναλύσεων μετάλλου.

8. Νομισματικές υποδιαιρέσεις (μετρολογία)

Το σύστημα υποδιαιρέσεων που τέθηκε σε ισχύ στη Μικρά Ασία αποτελεί στην ουσία συγκερασμό του ασιατικού και του ρωμαϊκού νομισματικού συστήματος. Σε γενικές γραμμές φαίνεται πως δεν προτιμήθηκε η διάκριση των διαφορετικών υποδιαιρέσεων με βάση τη χρήση διάφορων μετάλλων, όπως στη Ρώμη, αλλά μάλλον τα απλούστερα συστήματα· η επιλογή κάθε πόλης για το σύστημα διάκρισης των υποδιαιρέσεων των νομισμάτων διαμορφώθηκε με ποικίλα κριτήρια. Επικρατούσε συνήθως η τάση αντικατάστασης των τοπικών υποδιαιρέσεων από τις ρωμαϊκές ή τουλάχιστον γίνεται προσπάθεια ώστε να είναι συμβατές.³⁴

Οι πιο κοινές διαστάσεις νομισμάτων είναι 19-20 χιλιοστά / 5-7 γραμμάρια και 16-17 χιλιοστά / 3-4 γραμμάρια αντίστοιχα. Είναι γεγονός ότι τα νομίσματα που κόπηκαν στη Μικρά Ασία σπάνια φέρουν σύμβολα δηλωτικά της αξίας τους και ότι τα περισσότερα κόπηκαν σε ιδιαίτερα μεγάλη ποικιλία μεγεθών, σχημάτων και κραμάτων, κάτι το οποίο δυσχεραίνει τον προσδιορισμό των νομισματικών υποδιαιρέσεων που τέθηκαν σε κυκλοφορία ανά περιοχές. Εξάλλου, δεν έχει ξεκαθαριστεί απόλυτα αν στη Μικρά Ασία υιοθετήθηκε το ρωμαϊκό σύστημα υποδιαιρέσεων ή αν τα επιτόπια μετρολογικά δεδομένα μακροπρόθεσμα προσαρμόστηκαν στο ρωμαϊκό νομισματικό σύστημα. Πάντως, από τις σωζόμενες επιγραφές φαίνεται πως οι ρωμαϊκές και οι τοπικές υποδιαιρέσεις δεν είχαν συγχωνευτεί.³⁵ Θεωρείται όμως πιθανό ότι ήταν δυνατή η χρήση του ρωμαϊκού νομισματικού συστήματος στην Ασία και τη Συρία παράλληλα με τα τοπικά συστήματα, αν κρίνει κανείς, για παράδειγμα, από τη φυσική ομοιότητα μεταξύ των ρωμαϊκών σηστερτίων και των νομισμάτων της Βιθυνίας, της Ασίας και της Λυκίας.

Η συνολική μελέτη των νομισματικών εκδόσεων μικρασιατικών πόλεων κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο μας φέρνει αντιμέτωπους με μια σειρά σημαντικών μεθοδολογικών προβλημάτων. Αρχικά είναι δύσκολο να αξιολογηθεί αν ήταν γενικευμένη η χρήση του ρωμαϊκού συστήματος υποδιαιρέσεων ή αν υπήρχε ποικιλία τοπικών χάλκινων παραλλαγών. Αλλά, ακόμη κι αν γνωρίζαμε αυτή την πληροφορία, θα ήταν αδύνατο να αποδώσουμε τα κατάλληλα ονόματα υποδιαιρέσεων στις αντίστοιχες νομισματικές κοπές.³⁶ Τα χάλκινα ρωμαϊκά νομίσματα διεισδύουν στη Μικρά Ασία, στην Ελλάδα και στη Λυκία στους Ύστερους Ρεπουμπλικανικούς χρόνους, οπότε πολλά σύμβολα υποδιαιρέσεων προφανώς εξηγούνται από την αναγκαστική χρήση μη οικείων υποδιαιρέσεων.

Γενικά υπάρχουν μαρτυρίες για τη στροφή σε ρωμαϊκές υποδιαιρέσεις την εποχή κατά την οποία ήταν αυτοκράτορας ο Αύγουστος, ο Τιβέριος κ.λπ. Το νέο νομισματικό σύστημα του Αυγούστου πηγάζει από τη γενική μείωση των σταθμητικών κανόνων των χάλκινων νομισμάτων από την περίοδο της Β΄ Τριανδρίας έως την εποχή του Αυγούστου. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι μικρές υποδιαιρέσεις καταργήθηκαν, ενώ προστέθηκαν μεγαλύτερες. Ως προς τα αίτια των μεταβολών, η παρατήρηση του Μαικήνα για την επιβολή των ρωμαϊκών μέτρων και σταθμών μάς δίνει μια ιδέα για την οικονομική συμπεριφορά των Ρωμαίων κατά τον 3ο αιώνα, ενώ δεν αποκλείεται να επιτεύχθηκε παρόμοια απευθείας επέμβαση επί Αυγούστου. Στη μεταβολή αυτή συνέβαλε και η σημαντική αύξηση της κυκλοφορίας του δηναρίου από την αρχή των εμφύλιων πολέμων και εξής, καθώς επίσης και μεταβολές στο ρωμαϊκό φορολογικό σύστημα, ειδικά την εποχή του Αυγούστου.

Κατά την Αυτοκρατορική περίοδο εξακολουθούν να κυκλοφορούν τα αργυρά κιστοφορικά νομίσματα των Ρεπουμπλικανικών χρόνων.³⁷ Η μετρολογική ανάλυση των νομισμάτων που εκδόθηκαν την εποχή των Φλαβίων υποδεικνύει ότι η μέση αξία των νομισμάτων που κόβονταν κάθε χρόνο στην Ασία επί Φλαβίων μπορούσε να είναι διπλάσια από αυτήν κατά την προηγούμενη, Ιουλιοκλαυδιανή περίοδο. Γενικά παρατηρείται αύξηση στο ποσοστό των χάλκινων νομισμάτων που παρήχθησαν, σε σχέση με την Ιουλιοκλαυδιανή περίοδο.

9. Συμπεράσματα

Σε γενικές γραμμές, ενώ οι ρωμαϊκές αργυρές υποδιαιρέσεις κυριαρχούν στην Ανατολή και στη Δύση, στα χάλκινα νομίσματα συνυπάρχουν οι ρωμαϊκές και οι επιτόπιες υποδιαιρέσεις, στη δε Μικρά Ασία και Συρία μάλλον αυτές συγχωνεύονται. Η εισροή ρωμαϊκών υποδιαιρέσεων στην Ελλάδα, στην Ασία και στη Λυκία κορυφώνεται κατά την Ύστερη Ρεπουμπλικανική περίοδο, οπότε και εμφανίζονται οι ρωμαϊκές χάλκινες υποδιαιρέσεις. Μάλιστα, παρουσιάζονται σύμβολα των υποδιαιρέσεων πάνω στα νομίσματα· αυτό μπορεί να σημαίνει ότι την περίοδο αυτή επιβλήθηκαν ή υιοθετήθηκαν ασυνήθιστες υποδιαιρέσεις στην περιοχή.