1. Βιογραφικά στοιχεία – δράση

Ο Ιστιαίος, γιος του Λυσαγόρα, ήταν τύραννος της Μιλήτου. Παρότι οι Ιστορίες του Ηροδότου αποτελούν τη μόνη πηγή για τη βιογραφία του (εκτός από μια σύντομη αναφορά στο έργο Βίος Μιλτιάδη του Κορνηλίου Νέπωτος),¹ επιγραφική μαρτυρία από τα Δίδυμα αναφέρει ένα ανάθημα στον Απόλλωνα από κάποιον Ιστιαίο.² Λόγω της χρονολόγησής της (525-500 π.Χ.), θα μπορούσε να σχετίζεται με το γνωστό τύραννο. Δυστυχώς, δεν κατέστη δυνατό να συσχετιστεί κάποια συγκεκριμένη προσφορά με την επαναχρησιμοποιημένη, και πλέον χαμένη, βάση που έφερε την επιγραφή.

Ο Ιστιαίος ήδη κυβερνούσε τη Μίλητο όταν ο Δαρείος Α΄ (522-486 π.Χ.) ξεκίνησε την εκστρατεία του εναντίον της Σκυθίας περίπου το 513 π.Χ., παίρνοντας μαζί του ένα σώμα υποτελών τυράννων από τον Ελλήσποντο, την Αιολία και την Ιωνία. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο,³ ο Δαρείος διέταξε τον ιωνικό στόλο να κατασκευάσει μια γέφυρα στο Δούναβη και, ακολουθώντας τη σοφή συμβουλή του Κώη από τη Μυτιλήνη, όρισε ως φρουρά της τους Έλληνες που την είχαν χτίσει. Αν ο Μεγάλος Βασιλιάς δεν επέστρεφε με το στρατό του μέσα σε εξήντα ημέρες, οι Ίωνες μπορούσαν να αποπλεύσουν για την πατρίδα τους. Καθώς είχε αργήσει σε σχέση με την προκαθορισμένη ημερομηνία, νομάδες Σκύθες επιχείρησαν να πείσουν τους Ίωνες να αφήσουν το Δαρείο στη μοίρα του, να καταστρέψουν τη γέφυρα και να επιστρέψουν στις πόλεις τους. Τους είπαν να μη φοβούνται πλέον το Δαρείο τον οποίο ορκίστηκαν να νικήσουν. Σε εκείνο το σημείο οι Ίωνες συγκάλεσαν συμβούλιο. Ο Μιλτιάδης, τύραννος της Χερσονήσου, υποστήριξε να κάνουν αυτό που έλεγαν οι Σκύθες και να απελευθερώσουν την Ιωνία. Ο Ιστιαίος της Μιλήτου είχε αντίθετη άποψη, υποστηρίζοντας ότι χωρίς το Δαρείο κανείς τους δε θα μπορούσε να κυβερνήσει πλέον στις πόλεις τους, επειδή θα επέλεγαν τη δημοκρατία αντί του δεσποτισμού. Ο Ιστιαίος έπεισε τους ομολόγους του και έδωσε διαταγές ώστε ο Δαρείος να μπορέσει να διασχίσει με άνεση τη γέφυρα κατά την επιστροφή του.⁴

Συγκρινόμενος με το Μιλτιάδη, ο Ιστιαίος έπαιξε το ρόλο του κακού από τη δημοκρατική άποψη, όμως δε μπορούμε να αγνοήσουμε τη βαθιά προκατάληψη των πηγών του Ηροδότου σχετικά με αυτό το επεισόδιο που εκθειάζει το Μιλτιάδη. Η ιστορία ανασκευάστηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να εξυπηρετήσει τη φήμη του Μιλτιάδη, όταν ο τελευταίος, σε δίκη κατά την επιστροφή του στην Αθήνα το 493 π.Χ., κατηγορήθηκε για άσκηση τυραννίας.⁵ Σε κάθε περίπτωση, ο Ιστιαίος ανταμείφθηκε, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο,⁶ με τη θρακική περιοχή της Μυρκίνου, Ηδωνική γη, πλούσια σε ξυλεία και πολύτιμα μέταλλα, όπου θα έχτιζε μια πόλη. Αναφορικά με τα επιτεύγματα της εκστρατείας του Δαρείου στη Σκυθία, ο Pierre Briant⁷ επισημαίνει τα θετικά αποτελέσματα: η Θράκη βρισκόταν πλέον υπό αχαιμενιδικό έλεγχο που έφθανε προς βορρά μέχρι το Δούναβη. Διαθέτοντας τόσες πρώτες ύλες, η Θράκη αποτελούσε περιοχή στρατηγικής σημασίας.

Ο Ιστιαίος το γνώριζε εξίσου καλά με το Δαρείο και άρχισε να οχυρώνει την περιοχή με την οποία είχε ανταμειφθεί δίπλα στον ποταμό Στρυμόνα. Μόλις ο Μεγάβαζος πληροφορήθηκε τις προετοιμασίες του Ιστιαίου, αποκάλυψε τα πάντα στο Δαρείο, αναγκάζοντάς τον να αναρωτηθεί αν ήταν συνετή η απόφασή του να παραχωρήσει αυτή τη γη στον Ιστιαίο. Ο Μεγάβαζος έπεισε το Δαρείο να ανακαλέσει τον Ιστιαίο στην Περσική αυλή και να μην του επιτρέψει ποτέ να γυρίσει στην Ελλάδα. Ο Ιστιαίος πράγματι διατάχτηκε με διπλωματικό τρόπο να αφήσει τη Μίλητο και τη νεοϊδρυθείσα θρακική πόλη του: επρόκειτο να του αποδοθεί ο τιμητικός τίτλος του συμβούλου στα Σούσα.⁸ Αυτή ήταν η θέση του Ιστιαίου στα χρόνια 511-510 π.Χ. Δεν ακούμε πλέον για αυτόν μέχρι το 500-499 π.Χ.

2. Η Ιωνική επανάσταση

Εκείνη την εποχή η Μίλητος τελούσε υπό την εξουσία του Αρισταγόρα –ανιψιό και γαμπρό του Ιστιαίου, ο οποίος μόλις είχε αποτύχει να κατακτήσει το νησί της Νάξου και τις γύρω Κυκλάδες στο όνομα του Δαρείου– ενώ βρισκόταν και υπό την εποπτεία του Πέρση σατράπη των Σάρδεων, Αρταφέρνη Α΄. Εκείνη την κρίσιμη περίοδο, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο,⁹ ο Αρισταγόρας, ενώ φοβόταν ότι θα έχανε την εξουσία του στη Μίλητο, έλαβε ένα μήνυμα από τον Ιστιαίο. Το μήνυμα αυτό πυροδότησε την Ιωνική επανάσταση. Η ακόλουθη ιστορία είναι πολύ γνωστή.¹⁰ Ο Ιστιαίος ήταν δυσαρεστημένος με την εκβιαστική παραμονή του στα Σούσα και ήλπιζε ότι αν ξεσπούσε εξέγερση θα τον έστελναν πίσω στην πόλη του. Επιθυμώντας να ειδοποιήσει τον Αρισταγόρα ότι θα έπρεπε να εξεγερθεί αλλά φοβούμενος ότι ο αγγελιοφόρος του θα μπορούσε να αποκαλύψει το μυστικό, ξύρισε και έκανε σημάδια στο κεφάλι του πιο έμπιστου σκλάβου του. Μόλις τα μαλλιά μάκρυναν, έστειλε τον άνδρα εκείνο στη Μίλητο με τη μόνη εντολή να ξυρίσει το κεφάλι του και να το δείξει στον Αρισταγόρα. Με την υποστήριξη του Ιστιαίου και τη σύμφωνη γνώμη των άλλων τυράννων της Ιωνίας, ο Αρισταγόρας εξεγέρθηκε.

Όταν οι Σάρδεις καταλήφθηκαν και πυρπολήθηκαν από τους Αθηναίους και τους Ίωνες, ο Δαρείος, ο οποίος είχε ακούσει ότι ο Αρισταγόρας ήταν ο ηγέτης της συνομωσίας, κάλεσε μπροστά του τον Ιστιαίο και απαίτησε κάποιες εξηγήσεις.¹¹ Ο Ιστιαίος ισχυρίστηκε ότι οι Ίωνες είχαν εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που τους έδινε η απομάκρυνσή του προκειμένου να εγκαθιδρύσουν δημοκρατία και να εξεγερθούν ενάντια στην περσική εξουσία. Υποστήριξε ότι, αν ο ίδιος βρισκόταν στην Ιωνία, καμία πόλη δε θα είχε κάνει την παραμικρή κίνηση. Αν λοιπόν ο Δαρείος τον άφηνε να επιστρέψει στη Μίλητο, υποσχόταν να επαναφέρει την ειρήνη στην περιοχή, να παραδώσει στο Δαρείο τον ταραχοποιό Αρισταγόρα και, επιπλέον, να κατακτήσει τη Σαρδηνία.

Όταν έφτασε στις Σάρδεις, ο Ιστιαίος αντιμετώπισε την αντίδραση του Αρταφέρνη, ο οποίος είχε υποπτευθεί ότι ο Ιστιαίος είχε υποδαυλίσει ολόκληρη την επανάσταση από τα Σούσα. Φοβισμένος από το σατράπη, ο Ιστιαίος διέφυγε στη Χίο. Στη συνέχεια επιχείρησε να επανακτήσει τον έλεγχο της μητρικής του γης. Όμως οι Μιλήσιοι ήταν μάλλον ευτυχείς που είχαν απαλλαγεί από τον Αρισταγόρα και δεν είχαν καμία επιθυμία να επιστρέψει ο Ιστιαίος ως τύραννος, τώρα που είχαν γευτεί την ελευθερία. Όταν ο Ιστιαίος επιχείρησε να εισέλθει με τη βία κατά τη διάρκεια της νύχτας στη Μίλητο, τραυματίστηκε στο μηρό από ένα Μιλήσιο. Απογοητευμένος, πήγε στη Μυτιλήνη και έπεισε τους κατοίκους να του παραχωρήσουν πλοία. Με οκτώ τριήρεις, έπλευσε στο Βυζάντιο και κατέλαβε όλα τα πλοία που απέπλεαν από τον Εύξεινο.¹²

Πληροφορούμενος την ήττα του ιωνικού στόλου στη Λάδη και τη λεηλασία της Μιλήτου από τον περσικό στρατό, ο Ιστιαίος κατέπλευσε στη Χίο με τη συνοδεία Λεσβίων και υπέταξε τους κατοίκους στη θέλησή του.¹³ Ενθυμούμενος τον πλούτο της πρώην θρακικής κτήσης του στη Μύρκινο, οδήγησε μεγάλη δύναμη Ιώνων και Αιολέων εναντίον της Θάσου, από την οποία θα μπορούσε να βρει πέρασμα στη Θράκη. Όταν όμως πληροφορήθηκε ότι οι Φοίνικες στη Μίλητο προετοιμάζονταν να επιτεθούν στις υπόλοιπες ιωνικές πόλεις, άφησε τη Θάσο και κινήθηκε γρήγορα με όλο το στρατό του στη Λέσβο. Από εκεί, ενώ περνούσε στην Αιολία προκειμένου να παραλάβει από τον Αταρνέα καλαμπόκι για να ταΐσει τα στρατεύματά του, συνελήφθη από τον Πέρση στρατηγό Άρπαγο και οδηγήθηκε στις Σάρδεις, όπου το μίσος του Αρταφέρνη αποδείχτηκε μοιραίο για εκείνον. Το σώμα του ανασκολοπίστηκε και το ταριχευμένο κεφάλι του στάλθηκε στο Δαρείο στα Σούσα. Ο Μεγάλος βασιλιάς πραγματικά εθλίβη που κάτι τέτοιο είχε γίνει σε έναν άνδρα που, πριν από χρόνια, είχε αποδειχτεί τόσο χρήσιμος στον ίδιο και την Περσία.¹⁴ Την άνοιξη του 493 π.Χ., ο φοινικικός στόλος συνέχισε την πορεία του και υπέταξε τις τελευταίες εξεγερμένες πόλεις.

Οι λόγοι για τους οποίους ο Αρισταγόρας και ο Ιστιαίος υποκίνησαν την Ιωνική επανάσταση αποτέλεσαν αντικείμενο πολλών συζητήσεων,¹⁵ καθώς δε γίνεται παρά να συμφωνήσει κανείς ότι η αφήγηση του Ηροδότου είναι γεμάτη ρομαντικά στοιχεία. Για την ακρίβεια, συνεχίζουν να υπάρχουν άλυτα ερωτηματικά ακόμα και για την ακριβή χρονολογία των γεγονότων, και η σιωπή του Ηροδότου σχετικά με την οικονομική, κοινωνική και ουσιαστική πολιτική κατάσταση των ιωνικών πόλεων υπό την περσική εξουσία δε βοηθά τους ιστορικούς να ερμηνεύσουν την εξέγερση ολόκληρης της δυτικής ακτής της Μικράς Ασίας.

Τα ατομικά κίνητρα του Αρισταγόρα και του Ιστιαίου όπως υποστηρίζει ο Ηρόδοτος –τα αρνητικά αισθήματα του οποίου προς τους Ίωνες είναι πολύ γνωστά– δεν πείθουν καθόλου. Για παράδειγμα, η μανία του Ιστιαίου με τη Θράκη ή οι πειρατικές ενέργειές του στον Ελλήσποντο, δύο πράξεις ανερμήνευτες από τον Ηρόδοτο, ήταν αναμφίβολα προσπάθειες να επανακτήσει χρήματα με την ελπίδα να συνεχίσει τον αγώνα. Επιπλέον, οι ελληνοκεντρικές μας πηγές (στην ουσία ο Ηρόδοτος και μόνο) δημιουργούν έντονη προκατάληψη. Στο χώρο της Ανατολής, αναλογικά με την κλίμακα της Αχαιμενιδικής Αυτοκρατορίας, η οποία εκτεινόταν από τη Μακεδονία μέχρι τον Ινδό ποταμό, η Ιωνική εξέγερση πιθανότατα δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός, όπως κατέδειξε ο Pierre Briant.¹⁶