1. Ο σεισμός

Λίγο πριν από το μεσημέρι του Σαββάτου της 10ης Ιουλίου του 1688 καταστροφικός σεισμός έπληξε τη Σμύρνη. Επίκεντρο του σεισμού ήταν η περιοχή γύρω από το Sancak Kalesi,¹ στην είσοδο του λιμανιού.² Ο σεισμός κράτησε 20-30 δευτερόλεπτα. Προκάλεσε παλιρροϊκό κύμα. Ταυτόχρονα άνοιξαν ρήγματα σε διάφορα σημεία του εδάφους και έπαθε καθίζηση η περιοχή ανάμεσα στην ακτή και στο όρος Πάγος. Αμέσως μετά προκλήθηκε πυρκαγιά που μεταδόθηκε πολύ γρήγορα λόγω του αέρα σε μεγάλο μέρος της πόλης.

Ο σεισμός έγινε αισθητός στα βόρεια ως τη Φώκαια, στα ανατολικά ως τη Φιλαδέλφεια, στα νότια ως το Κουσάντασι και στα δυτικά ως τη Νάξο. Ως το τέλος Ιουλίου γίνονταν καθημερινά αισθητές μετασεισμικές δονήσεις.

2. Καταστροφές

Από το σεισμό κατέρρευσαν τα 3/4 των κτηρίων στο παραλιακό τμήμα της Σμύρνης. Καταστράφηκαν ο μητροπολιτικός ναός της Αγίας Φωτεινής, η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο ορθόδοξο νεκροταφείο, η αρμενική εκκλησία, καθώς και οι εκκλησίες των Καπουτσίνων, των Ιησουιτών και των Πρεσβυτεριανών. Επίσης καταστράφηκαν τα 14 από τα 17 τζαμιά των μουσουλμάνων. Κατέρρευσαν επίσης δύο ή τρία χάνια, το κτήριο του παλιού τελωνείου, καθώς και το φρούριο του Sancak Kalesi στην άκρη μιας χερσονήσου στην είσοδο του κόλπου της Σμύρνης, περίπου 3 χλμ. από την πόλη.³

Σημαντικές ήταν και οι μεταβολές που προκλήθηκαν στο έδαφος. Η περιοχή γύρω από το φρούριο βυθίστηκε και η άκρη της χερσονήσου μεταβλήθηκε σε νησί. Στην παραλία δημιουργήθηκαν ρήγματα. Κάποιες πηγές στέρεψαν, ενώ εμφανίστηκαν νέες.⁴ Η πυρκαγιά που ξέσπασε αμέσως μετά ξεκίνησε από την ευρωπαϊκή συνοικία στο παραλιακό τμήμα της πόλης. Επεκτάθηκε πολύ γρήγορα, λόγω του αέρα και της πυκνής δόμησης, κατά μήκος της οδού των Φράγκων⁵ και στην ανατολική πλευρά της πόλης, στον Απάνω Μαχαλά. Η ευρωπαϊκή συνοικία κάηκε στο σύνολό της και η αρμενική υπέστη εκτεταμένες καταστροφές. Απανθρακώθηκαν τα κτήρια των ευρωπαϊκών προξενείων και οι αποθήκες του λιμανιού. Στην περιοχή της αγοράς κάηκαν σχεδόν όλα τα κτήρια. Στα τέλη Ιουλίου υπήρχαν ακόμη εστίες φωτιάς.⁶

Οι υλικές ζημιές για τους Ευρωπαίους εμπόρους ανήλθαν σε περισσότερο από ένα εκατομμύριο γρόσια. Κάηκαν τα αρχεία των προξενείων και των εμπόρων και καταστράφηκαν όλες οι αποδείξεις χρεών και προαγορών.

3. Θύματα – συνέπειες

Τα θύματα ήταν πάρα πολλά, κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι.⁷ Ανάμεσα στους Ευρωπαίους τα θύματα ήταν λιγότερα, γιατί ο σεισμός έγινε Σάββατο, μέρα κατά την οποία οι περισσότεροι δεν εργάζονταν και βρίσκονταν στην ύπαιθρο. Ανάμεσα στα θύματα ήταν ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Παρθένιος Α΄, που βρισκόταν στην πόλη, και ο μητροπολίτης Σμύρνης Ιγνάτιος.⁸

Οι περισσότεροι επιζώντες εγκατέλειψαν την πόλη και βρήκαν προσωρινό καταφύγιο σε πλοία και σε γειτονικά χωριά, ενώ αρκετοί μετανάστευσαν σε άλλες περιοχές. Τις καταστροφές ακολούθησαν λεηλασίες, που, σε συνδυασμό με τη φυγή των κατοίκων και τους συνεχείς μετασεισμούς, δημιούργησαν χαώδη κατάσταση στην πόλη. Για την αντιμετώπισή της στάλθηκε ο καπουτζίμπασης της Υψηλής Πύλης Αχμέτ με έκτακτες αρμοδιότητες. Με σουλτανική εντολή δόθηκε μερική αποζημίωση στους Ευρωπαίους εμπόρους. Αρκετοί ξένοι έμπόροι μετέφεραν αλλού τις εμπορικές τους δραστηριότητες. Έτσι, περίπου 40 Γάλλοι εγκατέλειψαν την πόλη και κατευθύνθηκαν προς τη Χίο, ενώ κάποιοι κατευθύνθηκαν προς το Χαλέπι και τη Σιδώνα.

Η πόλη άργησε να αναλάβει από τις συνέπειες του σεισμού, καθώς το Σεπτέμβριο έπεσαν δυνατές βροχές και το καλοκαίρι του επομένου έτους έπληξε τους κατοίκους σοβαρή επιδημία πανούκλας λόγω των άθλιων συνθηκών υγιεινής. Το 1691 πάντως η ανοικοδόμηση της πόλης είχε προχωρήσει πολύ, μάλιστα με μερική χρηματοδότηση των Ευρωπαίων εμπόρων, και το εμπόριο είχε αναζωογονηθεί.