1. Στοιχεία Ταυτότητας – Ιστορία

Το χωριό Αγιασμάτι¹ (σημ. Altınova) βρισκόταν πάνω στο δημόσιο δρόμο από Δικελί προς το Αϊβαλί απέναντι από τη Λέσβο, σε απόσταση μόλις 3 χλμ. από τη θάλασσα, σε θέση που τοποθετείται η αρχαία πόλη Ατταία. Απείχε 12,5 χλμ. νοτιοανατολικά του Αϊβαλιού και 36,5 χλμ. βορειοδυτικά της Περγάμου.

Φαίνεται πως πρόκειται για αρκετά παλαιό οικισμό. Ο ιστοριογράφος Δούκας, κύρια πηγή για τους χρόνους της Άλωσης, διηγείται ότι ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής επιτέθηκε εναντίον της Λέσβου «περάσας από Αγιασματίου».² Σε έγγραφα του 16ου αιώνα απαντά ως οικισμός με πληθυσμό αποκλειστικά μουσουλμανικό,³ ενώ από το 19ο αιώνα έχει μεικτό πληθυσμό από μουσουλμάνους και ορθόδοξους κατοίκους. Μεγάλο μέρος πάντως από τους ορθόδοξους κατοίκους του εποίκισαν το Αγιασμάτι ερχόμενοι από τη Λήμνο, τη Λέσβο, το Αϊβαλί και την Πέργαμο.

Το έτος 1831, σύμφωνα με στοιχεία που αντλούνται από την απογραφή που διενήργησε ο Molla Mustafapaşazade Osman Bey σε οικισμούς του Μπαλούκεσερ, το Αγιασμάτι είχε 1.719 άνδρες μουσουλμάνους και 458 άνδρες ελληνορθόδοξους,⁴ πράγμα που ενισχύει την άποψη ότι οι μουσουλμάνοι πρέπει να ήταν οι πρώτοι κάτοικοι του χωριού.⁵ Το 1905 είχε 1.200 μουσουλμάνους κατοίκους και 650 ορθόδοξους.⁶ Λίγο πριν από το 1922 είχε 2.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 800 ήταν ελληνόφωνοι ορθόδοξοι και οι υπόλοιποι μουσουλμάνοι.⁷ Οι άνδρες ορθόδοξοι κάτοικοι γνώριζαν και την τουρκική γλώσσα, κυρίως λόγω των συναλλαγών με τους μουσουλμάνους.

Κατά τις μετατοπίσεις πληθυσμού που έλαβαν χώρα στον κόλπο του Αδραμυττίου μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1914) το χωριό εκκενώθηκε από τον ορθόδοξο πληθυσμό του.⁸ Στη θέση των 900 χριστιανών που εκδιώχθηκαν εγκαταστάθηκαν 1.000 μουσουλμάνοι πρόσφυγες.⁹ Στα τέλη Ιουλίου του 1919 άρχισαν να επιστρέφουν οι κάτοικοί του, για να εγκαταλείψουν πάλι το Αγιασμάτι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

2. Κοινωνία – Οικονομία

Το χωριό διοικούνταν από μουχτάρη.¹⁰ Αποτελούσε ναχιγιέ του καϊμακαμλικίου της Περγάμου. Υπαγόταν περαιτέρω στο μουτεσαριφλίκι της Σμύρνης και στο βιλαέτι Αϊδινίου.¹¹ Εκκλησιαστικά ανήκε στη δικαιοδοσία της μητρόπολης Εφέσου μέχρι το 1908, οπότε και υπήχθη στη νεοσύστατη μητρόπολη Κυδωνιών, η οποία αποσπάστηκε τότε (22/4/1908) από τη μητρόπολη Εφέσου και αποτέλεσε νέα αυτόνομη μητρόπολη. Στο χωριό υπήρχε αστυνομικό τμήμα (καρακόλι).

Οι ορθόδοξοι κάτοικοι ήταν στην πλειονότητά τους γεωργοί. Πολλοί δούλευαν στα τσιφλίκια του χωριού, τα οποία ήταν στην ιδιοκτησία αγάδων από το γειτονικό Αίβαλί. Παράλληλα υπήρχαν οι μικροϊδιοκτήτες γης, ενώ περιοδικά απασχολούνταν στο χωριό ορθόδοξοι εργάτες από τα γειτονικά νησιά του Αιγαίου, τη Λήμνο και τη Μυτιλήνη. Στο χωριό καλλιεργούσαν κυρίως ελιές, αλλά συγχρόνως και σιτάρι, καλαμπόκι, σουσάμι, κριθάρι, βαμβάκι, όσπρια, κουκιά και αμπέλια. Στις αρχές του 20ού αιώνα λειτουργούσε και εργοστάσιο παραγωγής λαδιού, το οποίο ανήκε σε μουσουλμάνο κάτοικο.

Το Αγιασμάτι ήταν σημαντικό λιμάνι του Αδραμυττινού κόλπου, το δεύτερο σε εμπορική κίνηση μετά το Δικελί. Εμπορικές συναλλαγές διατηρούσε με την Πέργαμο –το παζάρι της οποίας επισκέπτονταν οι κάτοικοι κάθε Δευτέρα–, το Αϊβ αλί, το Δικελί, το Αδραμύττι και άλλες γειτονικές κωμοπόλεις. Στην αγορά του χωριού βρίσκονταν δύο μεγάλα χάνια για τους ταξιδιώτες που έρχονταν από το Αδραμύττι, το Κεμέρ και το Γκιομέτς και διανυκτέρευαν στο Αγιασμάτι κατά το ταξίδι τους προς την Πέργαμο.

Ο ενοριακός ναός της ορθόδοξης κοινότητας ήταν αφιερωμένος στην αγία Παρασκευή. Στον αυλόγυρο της εκκλησίας βρίσκονταν τα κελιά στα οποία διέμενε ο ιερέας και στεγαζόταν το σχολείο. Το 1905 στο Αγιασμάτι υπήρχε τριτάξιο αρρεναγωγείο με 35 μαθητές και ετήσιο σχολικό προϋπολογισμό 20 τουρκικών λιρών.¹² Πριν από το 1914 το σχολείο είχε μετατραπεί πλέον σε μεικτό, αφού τη χρονιά αυτή είχε 65 μαθητές και των δύο φύλων, 40 αγόρια και 25 κορίτσια. Οι κοινοτικές δαπάνες την ίδια περίοδο ανέρχονταν σε 75 τουρκικές λίρες.¹³ Πριν από το 1922 το σχολείο ήταν μεικτό τετρατάξιο με 1 δάσκαλο και 70 μαθητές, ενώ οι ετήσιες δαπάνες της κοινότητας ανέρχονταν στις 75 τουρκικές λίρες.¹⁴ Η κοινότητα διατηρούσε φιλεκπαιδευτικό σωματείο με την ονομασία Ομόνοια.

Οι ορθόδοξοι κάτοικοι του Αγιασματίου εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη του ελληνικού κράτους.